Crkva Svetog Duha u Gradu Stalaću

-Neraskidiva veza sa precima-

Nedaleko od kule Todora od Stalaća, pod samim razvalinama nekada moćnog praistorijskog, antičkog i srednjovekovnog utvrđenja, na mestu gde se sastaju dve Morave, u Gradu Stalaću, nalazi se skroman i jedinstven hram Svetog Duha. Ktitori ove svetinje su najverovatnije monasi Sinaiti koji su se podvizavali na Mojsinjskim planinama. U blizini svetinje pronađeni su ostaci antičkog naselja iz 2. veka, što nam govori da je na ovom mestu najverovatnije još tada postojala crkva koja je obnovljena u 10. veku. Vrlo je moguće da je ova svetinja nekada bila manastir, ali o tome nemamo nikakvih podataka. Hram je porušen u 15. veku, a obnovili su ga meštani Stalaća 1836. godine za vreme vladavine kneza Miloša Obrenovića.

Piše: Ognjen Milićević

Prvi je o crkvama i manastirima Mojsinjskih planina, pisao dr Janko Šafarik u svom Izvjestiju o putovanju po Serbiji 1846. Godine. Prvi deo ovog rada objavljen 1850. godine, u listu „Šumadinka” Ljube Nenadovića. Ovaj kompleks sakralnih građevina, kao celinu širokoj javnosti prvi je predstavio Milan Đ. Milićević, u knjizi Kneževina Srbija, premda je o pojedinim crkvama pisano i ranije. Prva je u stručnoj literaturi predstavljena crkva Sv. Nikole u Braljini. O manastiru Sv. Nestora u Vitkovcu, crkvi Sv. Duha u Stalaću i manastiru Sv. Roman, pisao je Mitropolit Mihailo, još davne 1874. Godine. Naročito zanimljivi podaci o crkvi u Gradu Stalaću, zabeleženi su u radu Gavrila Vitkovića „Izveštaj Maksima Ratkovića“ iz 1733. Godine, a nešto informacija o crkvama i manastirima Mojsinja, srećemo i u crkvenoj štampi iz 19. i početka 20. veka. O crkvi Sv. Duha u Gradu Stalaću, pisali su A. Deroko i I. Zdravković u radu „Stare crkve kod Lepenca, Melentije i Stalaća“. Negde u isto vreme, pisao je o ovim crkvama i Vladimir Petković u svom poznatom delu ,,Pregled crkava kroz povesnicu srpskog naroda” u kome, uglavnom ponavlja ono što su već zabeležili M. Riznić, K. Jovanović i R. Stanić.

Lokalitet Rimske ciglarske peći kod crkve Svetog Duha

Pokraj crkve Svetog Duha, nadomak bedema srednjovekovnog grada, pronađena je kasnolatenska fibula (broš) iz prvog veka pre nove ere. Na prostoru Malog grada u Stalaću su otkrivene rimske opeke i novčić iz 4. veka. Pored samih bedema, na lokalitetu Rimske ciglarske peći u Stalaću, pronađeni su brojni keramički nalazi iz ranog eneolita (oko 2.200 p. n. e). U neposrednoj blizini crkve Svetog Duha konstatovani su ostaci dve peći, dok je treća najverovatnije uništena prilikom proširenja lokalnog puta ka crkvi. M. Vasić, početkom 20. veka, navodi postojanje ostave od 37 komada rimskog novca iz Grada Stalaća. Na ovom mestu postojalo je antičko naselje u periodu između drugog i četvrtog veka. Stanovništvo ovog naselja se, tokom 4. veka, preseljava na nedaleko uzvišenje Ukosu, čiji strateški položaj je obezbeđivao bolju zaštitu u nemirnim vremenima kasne antike.

Pomoravlje u ranom i poznom srednjem veku

Za vreme vladavine cara Iraklija, 617. godine, srušena je vizantijska vlast u Pomoravlju, sve do sredine 9. veka. Poznoantičke bazilike (crkve), prema arheološkim analizama, uništene su ili napuštene početkom 7. veka, kada je pretila velika opasnost od Bugara, koji su se, pod vođstvom kana Asparuha, doselili na ušće Dunava sedamdesetih godina 7. veka.

Za vreme vladavine kralja Konstantina Bodina iz dinastije Vojislavljevića, oko 1073. godine, Rasina je (ponovo) pripojena Srbiji i od tada je granica prolazila blizu Aleksinca. Moravskim drumom prolazile su i vojske krstaša krajem 11. i početkom 12. veka.

Veliki župan Stefan Nemanja je imao pod svojom upravom, kao dedovinu Rasinu, dok su Zagrlata i Levač sve do 1180. godine, bile u rukama Vizantinaca. Srednjovekovni Levač obuhvatao je, pored današnjeg Levča i Temnić, dok je Zagrlata kraj koji se pruža od Đunisa do Velikog Šiljegovca i Ribara, dolinom Ribarske reke, a obuhvata i levu obalu Južne Morave na tom delu.

Monasi Sinaiti

U ona vremena kada su im bile spaljene i porušene bogomolje i domovi, naši preci su bili hodajuće (žive) crkve. Imali su Duha Svetoga u sebi po meri čistote srca. To je bila prava vera. Takvi su bili naši preci.

Principe hrišćanskog monaštva (osnovna načela isposničkog života) odredio je Sveti Vasilije Veliki. Izvesno je, da je monaha – isposnika (isihasta) bilo u ovim krajevima već u 4. veku. Na prostoru od Niša do Ćuprije, najpovoljnije mesto za život monaha – isposnika, bile su Mojsinjske i Poslonske planine. U drugoj polovini 14. veka, svetogorska duhovnost prožeta je isihastičkim shvatanjima (reč „isihia” bukvalno znači: mir, mirovanje, tišina. Međutim, u stvarnosti, isihia je traženje tog i takvog unutarnjeg mira koji „prevazilazi svaki um”. Isihia nije prosto spokojstvo, nalaženje mirnog mesta za život i prebivanje, nego bitijno sabiranje ljudskog bića i žića u svoj centar („srce”); a preko njega sabiranje u Bogu i Bogom kao jedinim izvorom svakog istinskog mira. Zbog toga je, po mišljenju mitropolita dr Amfilofija Radovića najbolji prevod na srpski jezik dao Sveti Justin Ćelijski – molitveno tihovanje. To sabiranje može se postići samo kroz veru, pokajanje, post i molitvu). Molitveno tihovanje bilo je tipično za svetogorske isihaste, koji su na taj način i ličnom askezom, težili da savladaju ljudska ograničenja. Ta duhovna i intelektualna klima, nalazila je pristalice u Vizantiji, Bugarskoj i Srbiji. Ugledni isihasti preuzimaju najviše crkvene položaje (monah manastira Hilandara, patrijarh Jefrem koji je stolovao za vreme vladavine kneza Lazara bio je isihasta). Teško je reći koliko je bilo Sinaita u Srbiji, ali je poznato da su Romilo i Grigorije Gornjački, doveli u Srbiju svoju bratiju. Oni su se rasporedili od Morave i Mlave, do Dunava i Banata.

Crkva Svetog Duha

U Ravaničkoj povelji se navodi da je knez Lazar darovao manastiru Ravanici „panađur Petrov sa brodom (mesto gde se prelazi reka)“. Ovaj podatak nam govori da je u Stalaću, u vreme vladavine kneza Lazara postojala crkva posvećena Svetom Petru pri kojoj je održavan panađur (vašar). Reč je o današnjoj crkvi Svetog Duha, koja je prvobitno bila posvećena Svetom Petru. Njen položaj je omogućavao održavanje panađura u porti i u ravnici ispod nje.

Crkva pod stalaćkim gradom posvećena je Silasku Svetog Duha na apostole. Posle Hristovog vaznesenja učenici su ostali u Jerusalimu i u jednoj sobi na Sionu često su se okupljali i zajedno se molili Bogu očekujući s nestrpljenjem obećanoga Utešitelja, Duha Svetoga, koji od Oca ishodi. Na Pedesetnicu svi su bili zajedno, kad huka ispuni svu kuću i pokazaše se ognjeni jezici koji se spustiše na apostole. Izašavši na krov kuće, progovorili su i propovedali okupljenom narodu jezicima koje do tada nisu znali, tako da su ih svi okupljeni, i Jevreji i inoverni, razumeli. Tri hiljade ljudi na ovaj dan poverovalo je propovedi apostola i krstilo se. Ovaj dan se smatra danom rođenja Crkve Hristove.

Stalać je 1733. godine pripadao paraćinskoj parohiji ali tadašnji paraćinski sveštenik Petar nije služio u Stalaću, jer je bio isuviše udaljen. U Stalaću je tada postojala drevna crkva koja je bila potpuno prazna i kojoj se nije, sa sigurnošću znala posveta.

Crkva Svetog Duha obnovljena je 1836. godine. Po pričanju sveštenika, tu je bila stara crkva, koja je porušena kada i Stalać (u 15. veku). Na zapadnoj fasadi nalazi se granitna ploča postavljena 1907. godine sa natpisom koji govori o obnovi crkve troškom parohijana 1836, kada su joj gornji delovi prezidani. Komisija koju su sačinjavali protoprezviter kruševački Milovan Protić i Člen Ispravničestva Okružja Kruševačkog Radovan Pocić u svom izveštaju o crkvama i manastirima u Okružju kruševačkom iz 1836. godine navode da im nije poznato ko je i kada sagradio prvobitnu crkvu, ali potvrđuju podatak da je crkva obnovljena te 1836. od „sela Stalaća”. Arhaičan izgled ove bogomolje kao i nalaz vizantijskog zlatnog novca iz 10. veka u njenim temeljima govore je sagrađena znatno pre vladavine kneza Lazara.

Stalaćka crkva 1836. godine nije posedovala ni pokretno imanje, a od nepokretnog je imala samo jednu kuću pod slamom sa dve sobe.

Po podacima komisije crkva se nalazila pored sela na brdu, „prostora prilično ima, ali nije najbolje mesto.” Crkva je bila sazidana od kamena i opeke i te 1836. godine bila je u dobrom stanju.

Zanimljivo je da je godine 1717. Stalać bio praktično nenaseljen i imao je samo 4 doma. Po oslobođenju od Turaka, 1830. godine, Stalać je imao 68 kuća i 81 poresku glavu. Desetak godina posle toga ubrzano se razvija i već ima 90 kuća i 617 stanovnika. U to vreme Stalać ima „Primiritelni sud“ i sastavlja jednu opštinu zajedno sa Lučinom. Godine 1888. otvara se i prva škola gde je učiteljica bila monahinja Pulherija Vukadinović i Kosara Bokina. U Gradu Stalaću škola je otvorena 1871. Učitelj je bio izvesni Sreten Subotić. Pre toga dolazio je ćićevački učitelj kako bi učio đake još 1832. godine. Kroz Stalać 1884. prolazi prvi voz. Prvi šef železničke stanice je bio izvesni Milan Stajević.

Istraživačko – konzervatorski radovi posle zemljotresa iz 1972. godine pokazali su da je prvobitna građevina bila srušena do ispod svoda. Tom prilikom je uglavnom ponovljen izgled koji je dobila prilikom obnove u 19. veku, a izostavljeni su delovi slepih arkada koje su oživljavale bočne fasade hrama. Stalaćani raskopaše temelje, pa kad vidoše da su oni veoma prostrani, oni sazidaše novu u jednom kutu starog temelja. Kako je zabeležio Mihailo Riznić, tom prilikom iskopana je grobnica u njoj su nađeni zlatni čankasti novci i dve minđuše od srebra osobitog oblika. U temeljima je tada pronađen zlatni novčić – solidus romejskog cara Romana I. Obijanjem maltera u unutrašnjosti otkrivene su freske u oltarskom prostoru, među kojima su u najboljem stanju očuvane figure arhijereja iz Poklonjenja agnecu, koje pokazuju srodnosti sa živopisom nastalim nakon Kosovske bitke. Takođe, nađena je opeka karakterističnog oblika za isti period, poput onih na zadužbini despota Stefana Lazarevića, manastiru Koporinu.

U blizini hrama sagrađena je još jedna svetinja – crkva Svete Trojice. Novi hram Svete Trojice sagrađen je 1939. nedaleko od starog, i podignut je jer stariji nije više mogao da primi sve vernike. Crkvu Svete Trojice i kosturnicu palim junacima u Balkanskim i Prvom svetskom ratu 1912- 1918. godine osveštao je tadašnji Episkop niški Jovan uz sasluženje brojnog sveštenstva na čelu sa sreskim arhijerejskim namesnikom iz Kruševca protom Radičom Josićem, 8. avgusta 1940. Sa desne strane uza zid poređano je nekoliko krajputaša.

Svake godine, na praznik Svete Trojice, kod kule Todora od Stalaća održava se manifestacija „Morava nas voda od’ ranila“.

Crkva Svetog Duha u Stalaću predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od velikog značaja. Pripada Eparhiji kruševačkoj.

Foto: Svetigora.com

Obnovimo Mojsinjske svetinje: Ostaci manastira Svetog Marka u Jakovcu