Obnovimo Mojsinjske svetinje: Ostaci manastira Svetog Marka u Jakovcu

Mojsinjske planine, blago zatalasano pobrđe u međurečju Zapadne i Južne Morave, su među najstarijim planinama u Srbiji. U takvom ambijentu nalazi se veliki broj objekata kulturne baštine – arheološki lokaliteti sa praistorijskim, antičkim i srednjovekovnim nalazištima. Postojanje velikog broja sakralnih objekata na tako malom prostoru vezuje se za dolazak monaha sa Sinajske gore

Mojsinjska Sveta Gora

Monasi Sinaiti iz manastira Svete Katarine na Sinaju (mestu na kome se Gospod javio Mojsiju) naseljavaju Mojsinjske planine, obnavljaju manastire, podižu crkve i isposnice, pa otuda čitav ovaj kraj nosi naziv „Mala srpska Sveta Gora“. Mojsinjska Sveta Gora dobila je naziv po starozavetnom proroku Mojsiju. Cela Mojsinjska planina bogata je izvorima koji imaju lekovita svojstva. Najpoznatiji su u manastirima Pokrova Presvete Bogorodice u Đunisu i Mrzenici, manastiru Svetog Romana, kod manastira Sv. Jovana u Stevancu i pokraj crkve Sv. Nedelje u Braljini.

Prema predanju, na Mojsinjskoj gori se nekada nalazilo 77 crkava i manastira, a sada ih je ostalo 28. Među sačuvanim manastirima, najpoznatiji je manastir Svetog Romana, na putu između Ražnja i Đunisa u ataru sela Praskovče, nadomak Južne Morave i manastir Svetog Nestora u Vitkovcu kod Aleksinca. Mnoge crkve i crkvišta rasute su po Mojsinjskoj planini i padinama Poslonske planine: Sv. Petka Trnjanska, Sv. Petar, Sv. Arhanđeo u selu Crkvinama, ruševine crkve u Kaoniku, crkva Svetog Duha, hram Svete Petke i manastir Svetih Arhangela u Stalaću, manastir Svetog Jovana u Stevancu, crkva Svete Nedelje u Gorčilovcu, crkva Svete Nedelje i manastir Svetog Nikole u Braljini, crkva Svetog Pantelejmona u Đunisu. Većina ovih svetinja je nažalost u ruševinama, kao što je manastir Svetog Marka u Jakovcu. U okolini Mojsinja postoje i ostaci crkve Svete Marice, Svetog Tome i Svetog Damjana. Mihailo Riznić je prvi, još 1891. Pokušao da sintetički obradi sve ove crkve u svom radu objavljenom u časopisu Starinar „Starine u planini Mojsinji i okolini – stare crkve po Mojsinji“. Nešto kasnije je to isto pokušao arhitekta Kosta Jovanović, takođe u Starinaru u radu „Stare crkve u Mojsinju“. Krajem sedamdesetih i početkom osamdesetih godina 20. Veka istoričar Radomir Stanić, tadašnji direktor regionalnog Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu, se u nekoliko radova osvrnuo na neke od mojsinjskih crkava, ali bez upuštanja u izvođenje nekih analiza. Dr Vladislav Ristić bio je dosta dobro upoznat sa tokom terenskih istraživanja. On je prihvatio mišljenje da je reč o crkvama sagrađenim pre dolaska Turaka, pri čemu su neke nastale i znatno pre kneza Lazara.

Arheološko blago Mojsinja

Najstarija nalazišta na prostoru Mojsinjsko – poslonskog kompleksa potiču iz neolitskog perioda (oko 7000. p. n. e.) i pripadaju starčevačkoj kulturi. Kontinuitet prisustva života u ovoj oblasti svedoče lokaliteti iz neolitskog perioda, bronzanog i gvozdenog doba. Arheološka istraživanja koja su vršena potvrđuju postojanje dva tipa praistorijskih naselja: prvoj grupi pripadaju ravničarska naselja smeštena na blagim padinama i rečnim terasama, dok druga predstavljaju naselja gradinskog tipa.

Ostaci rimske kule na Đuniskom visu

Na visu spram đuniske železničke stanice na zapadnoj strani poznaje se trag od rimskog Castruma – (tvrđave). Verovatno je u pitanju kula stražara jer se odatle vidi cela moravska dolina.
Tragovi stare varoši kod Đuniskog mosta

U dolini moravskoj oko đuniskog mosta i dalje se vide tragovi temelja, što svedoči o tome da je tu nekada bila bogata varoš. Seljaci pričaju da su tu nalazili u zemlji strele i srebrne pare koje su zvali „Kostadinke“ (tako zovu vizantijski novac). Kod đuniske stanice nalazilo se groblje. To mesto i danas seljaci poštuju, ne oru ga.

Ostaci kula kod manastira Svetog Romana

Na dva kupasta brežuljka, iznad manastira Svetog Romana poznaju se u šiblje urasli tragovi nekih starih građevina iz rimskog doba sličnih onima na Đuniskom visu. Tu su pronađeni odlomci rimskih opeka. Verovatno su kule služile za čuvanje klisure i sigurnost na drumu.

Utvrđenje kod Maletine

Razvaline starog utvrđenja nalaze se nedaleko od sela Maletine. Meštani svedoče da su tu dolazili kradljivci i odneli puno bure blaga. Ovaj grad se nekada zvao Stari Stalać, odakle je, po predanju, Prijezda sa svojom ljubom skočio u Moravu. Grad i mnoštvo ljudi u njemu izdao je Todor vezir. Kad su Turci srušili ovaj grad onda su Todoru sagradili drugi, kod Stalaća.

Ova dva grada, jedan na ulasku a drugi na izlasku iz Moravske klisure, morali su imati istu sudbinu. U zidinama grada ima rimskih opeka, što ukazuje da je grad bio osnovan od starih Rimljana. U 15. Veku za vreme vladavine despota Đurđa Brankovića ovo utvrđenje je obnovljeno.

Između gornjeg i donjeg grada bile su dve velike i visoke kule a između njih velika gradska kapija. Kula bliža Južnoj Moravi je sva razorena a druga se još dobro drži i visoka je oko tri metra.
Ravnica pored Južne Morave prema Cerovu sva je preorana. Seljaci pričaju da su ovde nalazili temelje kuća, rupe od podruma, vrhove strela, koplja, starinski novac… Jednom seljaku je pri oranju propao vo u zemlju i nestao. I danas se vidi rupa napunjena granjem i kamenjem. Lupanjem na tom mestu čuje se potmulo brujanje u zemlji, što ukazuje na šuplji prostor. Ime ovog gradića je nepoznato.

Crkva Đunisija

Kako piše blaženopočivši Mitropolit crnogorsko – primorski Amfilohije u članku „Sinaiti i njihov značaj u životu Srbije 14. I 15. Veka”, mojsinjske crkve se obično nalaze na skrovitim mestima, ponekad i teško pristupačnim. Posebno treba spomenuti i crkvu u narodu poznatu kao „Đunisija” za koju se smatra da je bila posvećena Presvetoj Bogorodici. Crkva Svetog Dionisija u selu Đunis koja je sada porušena bila je sagrađena u 10. Ili 11. Veku. Sam naziv upućuje na nekog Dionisija, ali o kom se Dionisiju radi, o tome nemamo nikakvih istorijskih podataka. Nije nemoguće ni isključeno da se ovde radi o Dionisiju Sinaitu koji se podvizavao na ovom mestu. U 14. Veku je bio poznat Dionisije učenik prepodobnog Teodosija Trnovskog, učenika Grigorija Sinaita Starijeg. Po Teodosijevom žitiju on je bio sveštenik, veliki podvižnik i isposnik, svojim rukama je zarađivao hleb. Propovedao je Jevanđelje i imao dar prevođenja sa grčkog na slovenski jezik. Po Teodosijevu žitiju i Vladislavu Gramatiku ovaj „divni kir Dionisije“ je preveo na slovenski Margarit Svetog Jovana Zlatoustog. Veliko uvažavanje koje su isihasti gajili prema Dionisiju Areopagitu i delima njemu pripisivanim (njegova dela preveo je na srpski inok Isaija), učinilo je da je ime Dionisije bilo omiljeno među monasima ovog vremena. Postoji i pretpostavka da je naziv mesta Đunis vezan za hram Svetog Dionisija, a ne za pustinjaka koji se tu podvizavao, što je manje verovatno.

Vrlo je moguće da je Stracimirova država (brata Stefana Nemanje) bila stara Umka i Zagrlata. Postoji mogućnost da je on živeo u Gradcu blizu sela Vitkovca, gde je podigao ili obnovio hram posvećen Presvetoj Bogorodici na reci Moravi (a ne u Čačku kako se to danas smatra).

Manastir Svetog Marka u Jakovcu

Po predanju, ktitor manastira Svetog Marka u Jakovcu je monah Jakov Sinait, brat monaha Stevana koji je podigao manastir Svetog Jovana u Stevancu (temelji hrama su iz 10. Veka). Svetinja je posvećena Svetom apostolu i jevanđelisti Marku, učeniku Svetog apostola Petra. Sveti Petar ga spominje u svojoj poslanici, govoreći: „Pozdravlja vas crkva s vama izbrana u Vavilonu, i Marko sin moj“. Sin, ne potelu, već po duhu, rođen blagovešćem svetog krštenja. Sveti Marko uvršten je u lik svetih Sedamdeset apostola Hristovih. Najpre je pratio Svetog Petra, i bio postavljen od njega za episkopa. A kad je s njim bio u Rimu, on na molbu vernih napisa Sveto jevanđelje, jer ga hrišćani u Rimu moliše da im napiše ono što im je sa svetim Petrom usmeno kazivao o Gospodu Hristu. On se odazva njihovoj molbi i napisa Sveto jevanđelje, i prvo ga pokaza apostolu Petru. Sveti Petar ga pročita, posvedoči kao istinito, i preporuči svima da ga čitaju i veruju onome što je napisano u njemu. Zatim od Svetog apostola Petra bi Sveti Marko poslat najpre u Akvileju na propoved Božje reči, a potom u Egipat. I tako u Aleksandriji Sveti Marko bi prvi propovednik Jevanđelja i prvi episkop. Sveti apostol, evanđelist i mučenik Hristov Marko skonča u Egiptu, u gradu Aleksandriji, za Neronova carovanja u Rimu, oko 68. Godine.

Manastir Svetog Marka u Jakovcu je najveća crkva u grupi mojsinjskih manastira i crkava. Trikonhalne je osnove, sa pripratom. Apside su joj polukružne. Na severnom i južnom zidu sačuvan je početak poluobličastog svoda kojim je crkva bila pokrivena. Zidana je lomljenim i pritesanim kamenom, a opeka je služila za izravnavanje redova. Apside su izvedene tesanom sigom. Zabeleška s kraja prošlog veka svedoči da su ovde otkriveni novčići cara Dušana i kneza Lazara. Nad hramom je bilo uzvišeno osmostrano kube. Oblikom podseća na Ljubostinju i Kalenić.

Jakovac je jedna od najlepših crkava u Mojsinju. Od građevine se održao zid sve do krova a gornji delovi su srušeni. Crkva je nekada bila živopisana, ali su freske uništene. Nedaleko od crkve u drugoj građevini koja liči na podrum seljaci su prilikom kopanja naišli na mramorne delove svećnjaka i gasionice za sveće.

Blizu ovog crkvišta nalazi se bunar zasut kamenjem. Narod veruje da su kaluđeri u taj bunar smestili crkveno blago i da su se tu i sami sakrili, pa su ih Turci pretrpali kamenjem. Uoči velikih praznika, po pričama seljana i danas se čuju zvuci crkvenih pesama iz bunara.

Priča se za ovu bogomolju da je bila najlepša od svih u Mojsinju. Nekoliko puta je obnavljana. Doskora se znalo njeno imanje, koje su seljaci razgrabili.
Narod se ovde okuplja svakog većeg praznika, a sabor je na Markovdan (8. maja).

Osnova ovog hrama odgovara osnovama nekih crkava koje su sigurno povezane sa Sinaitima. Jedan od glavnih argumenata za ovakav stav jesu male priprate, zidane istovremeno sa ostalim delom crkve, koje imaju posebnu ulogu u isihastičkoj službi.

Manastir Svetog Marka u Jakovcu predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od velikog značaja.

Danas je ova svetinja prepuštena brizi meštana Stalaća, kruševačkih zaljubljenika u Mojsinje i članova Društva za obnovu i zaštitu Mojsinjske Svete gore.

Nadamo se da će jednoga dana, ako Bog da, ova svetinja biti obnovljena.

Ognjen Milićević

Pamtenik: Đuza i „njegovi“ na Jastrepcu 1986.