Staročaršijske priče: Lomnička bitka – herojstvo i zaborav

Lomnička bitka predstavlja najveću bitku jedinica NOP Jugoslavije protiv okupacionih snaga i ujedno je najteži poraz neprijatelja u Srbiji u Drugom svetskom ratu. Na 80-to godišnjicu ovog velikog istorijskog događaja sve je učinjeno da se ona prikrije i da se njen uspeh minimalizuje

Druga i Treća južnomoravska brigada NOVJ i Rasinski NOP odred, pod rukovodstvom Štaba južnomoravske operativne zone, 13. aprila 1944. napale su, u selu Lomnica kod Kruševca, nemačku grupaciju koja se sastojala od 1. bataljona 3. policijskog puka i pitomaca Padobranske škole 2. oklopne armije, uz oko 150 pripadnika SDS. Snage NOVJ postigle su iznenađenje, i u osmočasovnoj borbi razbili nemačko-nedićevske snage nateravši ih na neorganizovano odstupanje prema Kruševcu.

Uvertira

Druga i Treća južnomoravska brigada sredinom marta učestvovale su u odbrani od ofanzive u Toplici i Jablanici. Početkom aprila Druga je vodila borbe protiv Bugara u Pustoj reci, Treća je vršila diverzije na komunikacijama u dolini Južne i Zapadne Morave. Pošto je grupa divizija NOVJ imala nameru da forsira Ibar, Vrhovni štab je naredio Glavnom štabu za Srbiju da svojim snagama sadejstvuje ovom pokušaju. U tom cilju Drugoj i Trećoj brigadi naređeno je prikupljanje radi nastupanja prema Ibru.

Tako su se ove dve brigade 12. aprila uveče našle u selu Lomnica, južno od Kruševca, gde su i zanoćile, zajedno sa rasinskim NOP odredom. Sa njima je bio i Operativni štab južnomoravske zone, formiran 26. marta 1944. pod komandom Riste Antunovića Baje, koji je neposredno rukovodio ovim brigadama i odredima…

Tokom noći između 12. i 13. aprila iz Kruševca je prema Lomnici krenula grupacija nemačke Padobranske škole, praćena 1. bataljonom nemačkog 3. policijskog puka i grupom od oko 150 pripadnika SDS, verovatno u cilju terenske vežbe Padobranske škole. Tako je došlo do neplaniranog susreta i borbe.

Bitka je počela u zoru

Oko jedan noću 13. aprila Nemci su, krećući se iz Kruševca, na mostu u Mudrakovcu naišli na izvidnicu Rasinskog NOP odreda, ubivši jednog i zarobivši drugog člana patrole. Od zarobljenika su dobili obaveštenje da se u Lomnici nalazi malobrojni Rasinski odred, pa je nemački zapovednik, major Vint naredio da se pokret prema Lomnici nastavi, ostavivši jedinicu SDS u pozadini da čuva most.

Raspored jedinica NOVJ bio je: Rasinski odred (stotina boraca u dve čete) nalazio se oko kuća u sredi sela Buci, levo od njega, na Lomničkoj kosi, bili su 3. i 1. bataljon 2. brigade, a desno, na kosi sela Buci, iznad Trmčara, nalazili su se 1. i 2. bataljon 3. brigade. Štab južnomoravske operativne zone nalazio se u Slatkom potoku. Ocenivši da nastupanje Nemaca predstavlja dobru priliku, Štab zone rešio je da načini klopku, postavivši jake snage po krilima i pustivši Nemce da svim svojim snagama uđu u Lomnicu.

Oko 5:30 dat je znak za napad i razvila se žestoka borba. Oko 11 časova nemački delovi bili su opkoljeni u sredini Lomnice. Njihovi delovi sprečenu su u daljem prodoru prema Bucima, a Druga južnomoravska brigada izbila je na 200 metara od mosta Kisela voda, ugrozivši Nemcima pozadinu i pravac izvlačenja.

Oko podne Nemci su otpočeli povlačenje prema Kruševcu. Usled pritiska jedinica NOVJ ovo povlačenje bilo je neorganizovano. Prilikom prebacivanja preko Rasine, neki su se podavili. Gonjenje je nastavljeno sve do samog Kruševca.

Različiti podaci o broju poginulih

Koliko je Nemaca poginulo u lomničkoj bici?
U borbi je, prema izveštaju zapovednika Srbije generala Felbera, izbačeno iz stroja 93 nemačka vojnika, dok su jedinice NOVJ imale 6 poginulih i 7 ranjenih boraca.

Naši izvori podataka su različiti kada je reč o broju poginulih Nemaca. Navodimo samo neke.

U telegramu koji je Glavni štab NOV (Narodno-oslobodilačke vojske) Srbije uputio Glavnom štabu, 28. aprila 1944. kaže se: „13. aprila 2. i 3. brigada sa rasinskim odredom potukla nemačku kolonu od 600 ljudi u Lomnici kod Kruševca. Ubijeno 130 Nemaca. Mnogo ranjeno. Plen 6 puškomitraljeza, 65 pušaka, municije i opreme.“

Ovaj telegram je potpisao Petar Stambolić, komandant štaba NOV i PO Srbije.

Dobrica Ćosić tokom rata na Jastrepcu

Najraniji pisani podatak nakon oslobođenja zemlje o broju poginulih Nemaca u Lomnici dao je Kuzman Nikolić u „Istorijatu Četvrte srpske udarne brigade“ (rukopis završen 10. novembra 1945.). U njoj se navodi da je poginulo 119 Nemaca.

Milivoje Perović u svojoj knjizi „Južna Srbija“ piše: „Poginulo je 150 nemačkih vojnika, 48 ih se udavilo u nabujaloj Rasini, a ostatak se spasao bekstvom ka Kruševcu.“

Zbeg na Jastrepcu

No bez obzira koja je od ovih brojki tačna, sigurno je da su Nemci u Lomnici pretrpeli velike gubitke. Međutim, ovde se odmah postavlja pitanje: zašto Nemci nisu izvršili odmazdu?

Poznato je da su Nemci odmah nakon borbe u Ćelijama, koje je vazdušnim putem udaljeno od Lomnice samo četiri kilometra, za ubijenih 8 Nemaca i 7 ranjenih izvršili strašnu odmazdu. Tada su za svakog ubijenoh Nemca streljali 50 građana, a za svakog ranjenog 25. Tada je ubijeno, 17. juna 1943. godine, 575 stanovnika Kruševca i okoline.

Veruje se da Nemci nisu izvršili odmazdu za poraz u Lomnici jer je nemačka komanda želela da svoj poraz prikrije pred javnošću, pošto su pripreme za desant na Drvar izvođene u najvećoj tajnosti.

Druga pretpostavka je takođe moguća. Tada u Kruševcu druge veće nemačke jedinice nije bilo, a poznato je da je za izvršenje odmazde potrebna veća jedinica.

Treća tvrdi da put prema Lomnici u nemačkim mapama nije bio označen kao siguran, te da su u tim situacijama potpune konsekvence zbog eventualnih posledica snosili komandanti koji nisu poštovali tu napomenu.

Uglavnom, partizani su sve preduzeli da preduprede nemačku odmazdu. Evo šta je o tome rekao Budimir Gajić, u to vreme sekretar Sreskog komiteta Komunističke partije za rasinski srez: „Sreski komitet i udarna partizanska desetina preduzeli su hitne mere da se sav narod iz sela Lomnica i Buci iseli. Iznad Ravništa napravljen je logor. Na Jastrepcu se tada nalazio veliki broj koliba čiji su vlasnici bili seljaci iz Lomnice. Za one porodice koje nisu mogle da se smeste u već postojeće kolibe, pravljene su nove, improvizovane. Narod je sa sobom poterao svu stoku, a na kolima hranu, posteljinu i druge potrepštine. I Lomnica i Buci ostali su pusti, bez stanovništva. Moram reći da su nam drugovi iz Štaba južnomoravske zone, kada su odlazili iz Lomnice, rekli da će biti u Toplici i ako zatreba, oni će se vratiti. Za nas, terenske partijske radnike, bila je to velika podrška u daljem radu. Značilo je to da nismo prepušteni sami sebi. U zbegu, na planini, narod je živeo danima. Tu se i rađalo i umiralo. Sećam se da je tada rođeno nekoliko dečaka i devojčica, a da su neki stariji umrli. Kad je oko 1. maja pao veliki sneg na Jastrepcu narod je počeo postepeno da se vraća dole u sela, u svoje domove…“

Za lomničku bitku odmah se saznalo dalje.

Major Vint je morao da izvesti o tome svoje pretpostavljene, a posebno štab u Vrnjačkoj Banji, koji je u najvećoj tajnosti pripremao desant na Drvar.

Više od mesec dana trebalo je Nemcima da se oporave od poraza u lomničkom boju i da popune svoje desetkovane redove koji su se brižljivo pripremali za operaciju „Konjićev skok“.

Od 21. do 24. maja trajalo je njihovo prebacivanje iz šireg regiona Kraljeva na aerodrome u Ečki kod Zrenjanina (tada Petrograd), Lučko kod Zagreba, Cerklje kod Brežica i Zalužani kod Banja Luke. Sa tih aerodroma onu su poleteli ka Drvaru 25. maja. Tu su doživeli slom koji je, zapravo, počeo već u Lomnici.

Borba u Lomnici imala je veliki odjek u kruševačkom kraju, pa i šire, u susednoj Toplici. Ljudi su od tada masovnije stupali u partizanske jedinice. U ovom kraju uskoro su formirane tri brigade Narodno-oslobodilačke vojske, a zatim na širem južnomoravskom operativnom području i pet divizija.

Susret sa Titom na Jastrepcu

Tito se, tokom posete Kruševcu 6. juna 1961. na Jastrepcu susreo sa borcima Rasinskog partizanskog odreda, uoči godišnjice formiranja jedinice (22. jula 1941).

Titiv susret sa borcima na Jastrepcu 1961.

Dragoslav Petrović Gorski je tada, kao komandant odreda, predao Titu raport ispred stroja preživelih boraca. Maršal se živo interesovao za uspehe odreda i borbe koje je vodio. Tada su mu pruženi i podrobniji podaci o lomničkoj borbi.

General Gorski je rekao da su komande, jedinice, udarne i bombaške grupe, a posebno komande Rasinskog odreda i Druge i Treće južnomoravske brigade, ispoljile veliku inicijativu. Tada su i komande i komandiri zajedno sa borcima išli na juriš. Posebno je istakao da je moral kod svih boraca u lomničkoj borbi bio na zavidnoj visini.

Rasinski partizanski odred

Rasinski narodno-oslobodilački partizanski odred formiran je 22. jula 1941. godine na brdu Belović iznad Dedine, odlukom OK KPJ za Kruševac od 24. juna. Odred je imao dve čete, Rasinsku i Trsteničku, i u početku je brojao 34 borca. Rasinska četa delovala je u udarnim grupama i desetinama koje su u Kruševcu izvodile diverzantske akcije. Dana 16. marta 1942. od delova Topličkog i Rasinskog odreda obrazovan je Jastrebački narodnooslobodilački odred. Prva akcija Rasinskog odreda bila je 8. avgusta 1941. rušenjem mosta na pruzi kod sela Braljina.

Posle nje odred se prebacio na Jastrebac osnovavši logor blizu sela Slatina. Od avgusta 1941. fokusirao na rušenju pruga na području Južne i Zapadne Morave i razoružavanju žandarmerijskih stanica. Po sporazumu sa četnicima o zajedničkoj borbi protiv okupatora 23. septembara 1941. izveden je bezuspešan napad na Kruševac.

Posle toga, zajedno sa manjim četničkim odredom oslobodili su Brus i Trstenik. Posle ovoga dolazi do razilaženja sa četnicima i Rasinski odred, koji u tom trenutku broji stotinak boraca, vraća se na područje Rasine.

Jastrebački i Rasinski partizanski odred jedini su odredi u čitavoj NOVJ koji se decembra 1941. nakon pada Užica nisu povukli u Bosnu. Politički komesar odreda tokom rata bio je kasnije antologijski srpski pisac Dobroca Ćosić, a radnja njegovog prvog romana „Daleko je sunce“ odvija se na Jastrepcu.

Dragoslav Petrović Gorski – komandant

Rođen je 10. marta 1919. godine. Nakon završene kruševačke Gimnazije 1937. u Kruševcu, upisuje Vojnu akademiju u Beogradu, koju je završio 1940. i stekao čin konjičkog potporučnika Vojske Kraljevine Jugoslavije. U toku Aprilskog rata, sa svojim konjičkim odredom, pružao je aktivan otpor nemačkom okupatoru sve do kapitulacije 17. aprila 1941. Povukao se preko Kopaonika u Zapadnu Srbiju i izbegao zarobljeništvo.

Kako nije mogao da se pomiri sa kapitulacijom zemlje, aktivno se uključuje u Narodnooslobodilački pokret, u kome zbog iskazanih sposobnosti postaje ugledan partizanski komandant. Za komandanta Rasinskog partizanskog odreda postavljen je 1942. godine. Pod njegovom komandom, Odred je bio jedan od najistakuntijih partizanskoh jedinica u Srbiji sve do 1944. Formiranjem brigada u Srbiji, postaje komandant Druge južnomoravske brigade, potom 4. srpske brigade. Pod njegovom komandom Nemci su u Velikoj Lomnici, kod Kruševca, pretrpeli najveći vojnički poraz u Srbiji.