Šta sve čuva Narodni muzej Kruševac: Reljef sa predstavom Mitre, persijskog božanstva svetlosti

Mitraizam je naziv za religiju, odnosno kult indoiranskog božanstva Mitre, koji je uživao veliku popularnost na teritoriji Rimskog carstva od prvog do trećeg veka. Najverovatnije je na područje Carstva došao iz istočnih provincija (doneli su ga legionari). Najstariji pomen ovog kulta nalazimo kod istoričara Plutarha, koji pominje da su vojnici pontskog kralja Mitridata VI (119- 63. p. n. e), čije ime u bukvalnom prevodu znači „dar Mitre“, slavili ovaj kult na Kilikiji (jugoistok današnje Turske), 63. godine pre Hrista

Kult boga Mitre u Rimskom carstvu

Prvi put se spominje krajem drugog i početkom trećeg veka, kada poklonici Mitre, kojima je data titula „nepobedivo Sunce“ (Sol Invictus) postaju i pojedini carevi. Ovaj kult uspostavio je car Aurelijan, 274. godine. Dan u koji se slavio bog Sunca Sol Invictus ili Mitra, bio je nedelja- dies Solis (dan Sunca).

Sledbenici mitraizma nisu ostavili pisanih tragova, te se jedini koliko toliko pouzdani podaci mogu dobiti zahvaljujući arheološkim artefaktima.

Na osnovu pronađenih nalaza, donet je zaključak da je kult sinkretički kombinovao određene elemente dotadašnje grčko- rimske religije, pre svega preko misterijskih obreda, ali i hrišćanstva- kroz promovisanje „kreposnog života“ za kojeg sledi nagrada na drugom svetu.

Jedan od takvih je i nalaz reljefa sa predstavom Mitre iz sela Nozrine (opština Aleksinac), koji se čuva u Narodnom muzeju Kruševac. Spomenik prikazuje Mitru u trenutku tauroktonije- ubijanja bika iz čijeg je tela nastao živi svet. Primetne su reljefne predstave zmije i psa. Delimično su očuvane figure dadofora (bakljonoše). Ispod osnovne predstave nalazi se pravougaoni prostor podeljen na četiri dela, sa prizorima iz Mitrine mitologije.

Istočnjački kult boga Mitre je tokom kasnoantičkog perioda raširen. Poštovali su ga carevi, senatori, vojska (legionari) i provincijski službenici.

Imperator Komod (180- 192) se toliko uživeo u Mitrine misterije da je slučajno ubio jednog od sledbenika kulta. Dioklecijan (284- 305) je u Karnutumu (na istoku današnje Austrije) posvetio Mitri oltar. Car Julijan Otpadnik (360- 363) otvoreno je govorio da je Mitrik.

Kult je bio raširen po svim provincijama Carstva, uključujući i Dalmaciju.

Horreum Margi (Ćuprija)- središte kulta boga Mitre u Pomoravlju

U antičko vreme, područje gde se sastaju Južna, Zapadna i Velika Morava bilo je deo rimske provincije Gornje Mezije. Nakon reorganizacije rimskih provincija na ovom području sredinom 3. veka, formirane su Prva Mezija i Dakija Mediteranska. Tu su se sastajala područja dva rimska gradska naselja- Horreum Margi- ja i Naissusa (Niš).

Pomoravlje je jedna od prirodnih komunikacija Balkanskog poluostrva koju su dobro eksploatisale rimske vlasti. Pored Horeum Margija, najznačajnija naselja su bila Praesidium Dasmini, u današnjem selu Novi Bračin u opštini Ražanj i Praesidium Pompei, u selu Ćićina (opština Aleksinac). U široj zoni ovih naselja pronađeni su brojni arheološki nalazi, svedočanstva života u periodu između 1. i 4. veka. Među njima su i nalazi reljefa koji prikazuje boga Mitru.

Horeum Margi („Žitnica Morave“) je bio sedište ovog istočnjačkog kulta tokom drugog i trećeg veka, do donošenja Milanskog edikta. Ovo naselje nastalo je u 2. veku, a opasano je bedemima početkom 3. veka. Starija fortifikacija proširena je ka zapadu početkom 4. veka.

Već u prvoj polovini 4. veka, nakon donošenja Milanskog edikta (313.), Horreum Margi je episkopsko sedište. Na crkvenom saboru u Sofiji 343, prisustvovao je i episkop Zosim iz Horreum Margija.

Grad je sa jedne strane bio zaštićen Moravom, a sa druge rekom Ravanicom. U njemu se nalazilo skladište žitarica. Srušen je tokom najezde Huna (441- 443), ali se život u njemu nastavio i tokom srednjeg veka (od 9. do 12. veka)- tada se ovaj grad zvao Ravno.

Za vreme Turaka ovde je podignuta palanka i bastiono utvrđenje zvezdolike osnove, a mesto je ponelo današnji naziv- Ćuprija.

„Mitrine misterije“

Pod terminom Mitrine misterije podrazumevamo obred u kom sledbenici kulta žrtvuju bika. Obred se vršio na svetilištima koja su se nazivala Mitreji. Ova svetilišta su se nalazila u pećinama, ispod zemlje ili u blizini nekog izvora, potoka ili bunara. Svaki sledbenik se morao zakleti da će čuvati tajnu misterija.

Postojali su i stupnjevi inicijacije, koji su povezani sa mitom o poduhvatima Boga Mitre. Najniži čin u mitraističkoj hijerarhiji bio je Gavran, nakon koga slede Supruga, Vojnik, Lav, Persijanac, Sunčev glasnik. Najviša i najcenjenija titula se nazivala Otac. Hijerarhija se delila na učesnike i sluge, tako da su Gavran, Supruga i Vojnik bili sluge, dok su viši činovi bili učesnici.

Propast mitraizma na tlu Evrope

Veliki udarac mitraizam je primio kada je Konstantin Veliki izdao Milanski edikt 313. godine, čime je uveo doba tolerancije među verama.

Mitraizam je ponovo zaživeo za vreme cara Julijana Otpadnika, koji se izjasnio kao Mitrik i bio protiv Hrišćanstva. Zbog toga su ga hrišćani prozvali Otpadnik.

Ta popularnost nije bila duga veka, trajala je do cara Teodosija Velikog (379- 395) i njegovog edikta, 380. godine, kojim je postavio Hrišćanstvo za zvaničnu religiju Rimskog carstva. Tada Mitraizam doživljava propast.

O. Milićević

Foto: Vikipedija