Šta sve čuva Narodni muzej Kruševac: Maketa Vidovdanskog hrama

– Ključaonica kulturno-istorijskog blaga – šta čuvaju kruševački depoi –

Deo stalne postavke Narodnog muzeja Kruševac je i maketa Vidovdanskog hrama u razmeri 1:50, koga je projektovao hrvatski i jugoslovenski vajar i arhitekta Ivan Meštrović. Hram je kombinacija egipatskih, grčkih i rimskih paganskih hramova

Ivan Meštrović je izvajao preko pedeset spomenika tokom svog dvogodišnjeg boravka u Parizu (1908—1910). Na temu boja na Kosovu u Parizu se rodila ideja za projekat izgradnje Vidovdanskog hrama, čija je maketa nagrađena u Rimu. Mnogo njegovih ranih dela nose panslovensku notu sa ciljem da se svi južni Sloveni ujedine. Među njegova najpoznatija dela ubrajaju se i Spomenik Neznanom junaku na Avali i Njegošev mauzolej na Lovćenu.

Meštrović je još u detinjstvu došao u dodir sa kosovskim mitom u Otavicama gde je proveo celo detinjstvo. Hrvati i Srbi u tom kraju severne Dalmacije pevaju epske pesme o Lazaru, Milošu Obiliću i Kraljeviću Marku, epika je zajednička i ne deli se po nacionalnoj osnovi te se i u Meštrovićevoj porodici guslalo. On je o ovom fenomenu govorio početkom 20. veka u mnogim intervjuima koje je davao beogradskoj, zagrebačkoj i dalmatinskoj štampi. Meštrović zasniva ovo monumentalno zdanje na ideji da su svi jugoslovenski narodi imali svoje Kosovo: Srbi bitku na Kosovu, Hrvati bitku na Krbavskom polju. Ideja je bila da se u duhu jedinstva jednog naroda koji ima tri plemena ovim spomenikom potvrdi jedinstvo. Autorova je želja bila da se izgrađeni hram nalazi na Gazimestanu između Laba i Sitnice, na mestu gde se odigrala Kosovska bitka.

Spomen mauzolej trebalo je da bude dug oko 250, a širok oko 200 metara. Hram je kombinacija egipatskih, grčkih i rimskih paganskih hramova. Ulaz u hram je isti kao i kod egipatskog hrama. Visoka vrata na čijem vrhu se nalazi friz sa devet simetrično raspoređenih konja i sokolova (motiv iz pesme Smrt majke Jugovića) većih od prirodne veličine. Ogromni ulaz ima dva manja ulaza sa leve i desne strane koji su, kada se uđe na glavna vrata, nalik nišama. U dugačkom hodniku nalaze se karijatide iznad kojih je plavo nebo. Žene do pola nage bez izraženih seksualnih atributa predstavljaju udovice, majke i sestre poginulih junaka.  Na kraju ovog otvorenog hodnika uzdiže se petospratna kula koja u svojoj osnovi ima kvadratni oblik. Svaki sprat sačinjen je od po dvadeset poređanih u redu karijatida (mišićavih muškaraca) od belog mermera. Na svakoj strani sveta je po pet karijatida. Prvi sprat ima najviše karijatida, drugi malo manje, dok peti ima karijatide u ljudskoj veličini. Ovaj toranj simbolizuje duše kosovskih junaka koji se uzdižu na nebesa.

Kroz kulu se može ući u deo hrama koji podseća na rimski Panteon. Ovde je trebalo da se nalazi monumentalni spomenik Kraljevića Marka na Šarcu visok oko 5 m, jedini poznati spomenik ovom srpskom vitezu. U hram se nalazi još oko sto skulptura među kojima: knez Lazar, Miloš Obilić (ova skulptura se nalazi u atrijumu Narodnog muzeja u Beogradu), Srđa Zlopogleđa, Banović Strahinja i drugi istorijski i neistorijski likovi iz Kosovskog ciklusa. Neke od ovih skulptura moguće je bilo videti u Narodnom muzeju u Beogradu i Narodnom muzeju u Kruševcu. Tu su i dva reljefa, pod nazivom Rozafa – Zidanje Skadra i Kosovka devojka, obe rad Ivana Meštrovića. Pored ovog velikog centralnog dela sa ogromnom kupolom, sa leve, desne i čeone strane nalaze se tri manje dvorane, zasvođene kupolama. Kada se hram gleda sa visine, centralna dvorana izgleda kao upisani pravoslavni krst sa tri jednaka kraka. Ovaj arhitektonski motiv je preuzet iz pravoslavne crkvene arhitekture gde osnov temelja svake crkve izgleda kao upisan krst.

Sa spoljne strane od ulaza nalazi se kolonada stubova koja podupire karijatide koje su sa unutrašnje strane. Spoljašnjost hrama ukrašavaju reljefi koji prikazuju scene iz Kosovske bitke u dvodimenzionalnoj tehnici sličnoj onoj koju srećemo u staroegipatskoj i persijskoj umetnosti. A sve to opkoljavaju statue sedećih lavova (njih devet, kao iz pesme Smrt majke Jugovića).

Fragmenti za Vidovdanski hram (skulpture) ugledali su svetlost dana na svetskoj izložbi u Rimu, 1911. godine, gde statue donose srpskom paviljonu prvu nagradu. U Srbiji je formiran i Državni odbor za umetničke poslove Srbije i jugoslovenstva, u čijem programu je bila i izgradnja spomenika, ali je ubrzo nastupio Prvi balkanski rat, 1912. godine. Te iste godine je maketa koja je odrađena u razmeri 1:50 po prvi put predstavljena javnosti u Beogradu, a zatim i na jedanaestom Bijenalu u Veneciji, 1914. godine.

Maketa je 1915. godine, u sklopu velike ratne izložbe, izložena u Muzeju Viktorije i Alberta u Londonu. Nakon rata, aprila 1922, hram stiže iz Antverpena u Jugoslaviju. Meštrović svojim delima ukrašava mnoge gradove ali njegovu delatnost opet prekida rat, a maketi hrama se nakon serije izložbi po SAD tridesetih godina 20. veka gubi svaki trag. Maketa je kasnije pronađena u Njujorku i vraćena je u Beograd. Poklonjena je muzeju u Kruševcu povodom šest vekova od osnivanja grada, 1971. godine. I danas je deo stalne postavke Narodnog muzeja Kruševac.

Foto: Vikipedija

Ognjen Milićević