Šta sve čuva Narodni muzej Kruševac: Bronzana statueta rimskog cara iz Lazarevog grada i antički novac

Dolaskom u naše krajeve, početkom nove ere, Rimljani su zatekli starosedelačka plemena na stupnju vojne demokratije. Sporadični arheološki nalazi i ostave iz rimskog vremena, nalaženi u Kruševcu na lokalitetu Lazarev grad i na antičkim lokalitetima u Makrešanu, Maskaru, Stalaću, Bačini, Jablanici, Konopljari u Čitluku, Počekovini, Velikoj Lomnici, Novom Bračinu (Praesidium Dasmini), Suvaji, Marenovu, Kaoniku i Trubarevu svedoče o postojanju naselja, vojnih utvrđenja, kovnica novca, Vila rustika (lokaliteti Groće u Nauparu i Odaje u Jablanici), radionica za izradu i pečenje keramika i opeka

Piše: Ognjen Milićević, istoričar

Numizmatička zbirka Narodnog muzeja u Kruševcu nastala je u najvećoj meri redovnim otkupom ili poklonima od strane nalazača, ali i preko rezultata arheoloških iskopavanja. Ističu se nalazi novca pronađeni tokom iskopavanja antičkog lokaliteta Konopljara u selu Čitluk, iskopavanja ranovizantijskog lokaliteta Ukosa u selu Grad Stalaću i iskopavanja ranovizantijskog lokaliteta Bedem u selu Maskare. Nekoliko pojedinačnih nalaza rimskog novca su rezultat arheoloških iskopavanja Lazareva grada u Kruševcu. Nalazi novca pronađeni tokom arheološih iskopavanja Kule Todora od Stalaća publikovani su i dobro poznati, ali se moraju pomenuti kao najvažniji izvor nalaza novca srednjeg veka u okolini Kruševca. Broj lokaliteta na kojima je novac pronađen tokom arheološih istraživanja Narodnog muzeja Kruševac ili drugih naučnih ustanova ili ustanova zaštite spomenika kulture, u skladu je sa skromnim brojem arheoloških iskopavanja na kruševačkom teritoriju, tako da moramo konstatovati da bez otkupa novca i poklona darodavaca, ne bi mogli sagledati razvoj antike i srednjeg veka u kruševačkom kraju.

Najstariji nalazi novca u kruševačkom kraju

Najstariji nalazi novca u kruševačkom kraju su nalazi kovanja makedonskih vladara. Reč je o jednom primerku kovanja Filipa II i jednom primerku kovanja njegovog naslednika Aleksandra Makedonskog. Pretpostavlja se da je mesto nalaza ova dva primerka novca selo Naupara, nedaleko od Kruševca. Vreme kovanja ovog novca, odnosno druga polovina IV veka pre Hrista, je vreme početka istorije u Pomoravlju, vreme širenja makedonske države na sever balkanskog prostora, o čemu svedoče istorijski izvori, pa i nalazi novca. Prodor rimske vojske duboko u unutrašnjost Balkana uslediće u periodu II i I veka pre Hristove ere. O tome opet svedoče istorijski izvori, kao i nalazi rimskog republikanskog novca, pa i kovanja Dirahiona i Apolonije, gradova na istočnim stranama Jadranskog mora, monete koje su Rimljani koristili za finasiranje balkanskih ekspedicija.

Tokom rimskog perioda izdvajaju se dva vremenska perioda karakteristična upravo po nalazima novca. Sredinu III veka karakterišu velike i brojne ostave, uglavnom srebrnih antoninijana, dok arheologiju nalazišta IV veka karakterišu brojni nalazi inflatornog bronzanog novca. Od sredine III veka, do u IV vek, zbog unutrašnjih ekonomskih problema i spoljene opasnosti, menja se način života u rimskim provincijama na Balkanu. To je ne samo vreme početaka upada susednih naroda, preko granica carstva, u bogatu i uređenu rimsku državu, već i vreme slabljenja rimske ekonomije i slabljenja vrednosti novca.

Ostave novca iz sredine III veka, pronađene na području Pomoravlja, pa i u okolini Kruševca, svedoče o nesigurnom, najverovatnije ratnom vremenu, po nekim mišljenjima povezano sa upadom Karpa, ili upadom Gota, koji su bar prema rasprostiranju ostava, poharali veliki deo Balkanskog poluostrva pa i delove današnje Srbije. Sudeći prema ostavama iz kruševačke okoline taj pohod se desio okvirno oko 254. godine Hristove ere.

Velika ostava srebrnog rimskog novca, antoninijana, iz sela Jablanica, na desnoj obali reke Rasine kod Kruševca, je najbolji primer. Slične ostave srebrnih antoninijana, ali uglavnom rasturene od nalazača, pronađene su u selu Sikirica kod Ćićevca, u samom Ćićevcu, u selu Parcane, u Varvarinu i u selu Makrešane, na 5 km istočno od Kruševca. Ostava bronzanog novca, kovanja Viminacijum i Dakije, iz istog perioda, potiču iz sela Bošnjane. Ovoliki broj ostava ili skupnih nalaza novca, koji je sklonjen u jednom užem vremenskom razdoblju, odnosno oko 254. godine, rečito pokazuje privredni razvoj naselja u okruženju Kruševca i povećanje prisutnosti novca u ovom kraju, sredinom III veka. Neće dugo proći do nove, po rimsko carstvo još opasnije, najezde Gota, koju simboliše gotski poraz kod Niša, iz 269. godine. Sve su to bile najave mnogo pogubnijeg pokreta naroda prema granicama Rimskog carstva, masovnog pomeranja naroda, koji se u istoriografiji naziva Seoba naroda.

Bronzana statueta rimskog cara iz Lazarevog grada

U Kruševcu je, tokom arheoloških istraživanja Lazarevog grada, pronađena bronzana statueta mlađeg Rimljanina odevenog u togu. Visina figurine iznosi 10,5 centimetara. Rimljanin je predstavljen u kontrapost stavu sa ispruženom desnom rukom kojoj nedostaje šaka. Moguće je da se u nedostajućoj šaki nalazilo koplje, svitak, kesa sa novcem ili neki drugi predmet. Arheolog Narodnog muzeja Kruševac Ljubiša Vasiljević izneo je pretpostavku da, iako je figurina predstavljena u togi, a ne u oklopu, postoji velika mogućnost da je reč o predstavi nekog od rimskih careva sa kraja 4. veka.

Ilirski carevi

Ilirski carevi vladali su Rimskim carstvom od sredine 3. veka. Zajedničko im je da su poticali iz podunavskih zemalja koje je kasnije Dioklecijan obuhvatio u prefekturu Ilirik. Svi su oni, počev od Klaudija II Gotskog bili niskog porekla, nisu imali veze sa starom elitom u centru Carstva i njihovo napredovanje počinjalo je sa vojnom karijerom. Preci ilirskih careva pripadali su manje ili više — koliko se to može videti u pisanim izvorima — u velikoj meri provincijalnom stanovništvu podunavskih zemalja.

Podunavlje je tokom 3. veka postalo jedno od najznačajnijih prostora za regrutovanje carske vojske. Zbog toga što je rastao politički uticaj vojske i što od oko 260. više nije bilo potrebno biti senator da bi postao car, više vojnika ilirskog porekla uspelo je da se uzdigne do carskog položaja. Zaključno sa Dioklecijanom svi ilirski carevi su od strane vojnika kojima su komandovali bili proglašavani za careve i to u okviru uzurpacije usmerene protiv trenutno vladajućeg cara.

U pogledu toga ova skupina se delimično preklapa sa čuvenim vojničkim carevima. Sa prekidom od oko trideset godina sa carem Jovijanom (rođen u Singidunumu – današnjem Beogradu) 363. započela je nova serija ilirskih careva: Valentinijan I, Gracijan, Valentinijan II…

Tokom druge polovine 4. veka, nakon kratke vladavine cara Jovijana (363- 364), imperija je podeljena između braće Valentinijana i Valensa. Valentinijan je preuzeo zapadne, a Valens istočne provincije. Na zapadu je Valentinijan bio primoran da vodi seriju vojnih kampanja protiv Alemana, dok je na Dunavu došlo do upada plemena Sarmata i Kvada. Istovremeno je usledila velika seoba Gota koji, pod pritiskom Huna, napuštaju svoja prebivališta i sele se na zapad. Goti u velikim masama prelaze Dunav i naseljavaju se u Trakiji, prvobitno sa pristankom carskih vlasti, zauzetih ratom sa Persijancima na istoku. Car Valens naposletku je odlučio da se obračuna sa napadačima, prebacivši vojsku sa istoka u Trakiju.

Kod Hadrijanopolja (današnje Jedrene) dolazi do velike bitke između Gota i Rimljana, 9. avgusta 378. godine. Rimljani su pretrpeli težak poraz, a car Valens je poginuo na bojištu. Da bi nagnalo Gote na povlačenje sa Balkana, Istočno rimsko carstvo je bilo primorano da sa njima sklopi savez. Kao federati, Goti su se obavezali da carstvu pružaju vojnu pomoć. Istočni Goti naseljeni su u Panoniji, a Zapadni u severnoj Trakiji. Slučajni arheološki nalazi, iz neposredne okoline Lazarevog grada, ukazuju na mogućnost postojanja ranovizantijskog utvrđenja čiju su posadu činile gotske jedinice. O tome svedoči nalaz kopče sa sponom u obliku latiničnog slova S iz 5. veka.

Nakon smrti Valentinijana I 375. godine, njegov sin Gracijan postao je car na zapadu. Posle bitke kod Hadrijanopolja, Gracijan je u Sirmijumu proglasio iskusnog generala poreklom iz Hispanije, Teodosija, za cara Istočnog rimskog carstva. U religijskom pogledu tada po prvi put dolazi do sloge između Zapadnog i Istočnog carstva, budući da su i Gracijan i Teodosije bili sledbenici pravoslavlja i Nikejskog hrišćanstva. Teodosije I je već 381. godine sazvao sabor u Carigradu, da bi konačno rešio spor sa arijancima. Na ovom saboru potvrđen je Nikejski Simvol vere. Godinu dana ranije, 380, car Teodosije je proglasio hrišćanstvo za državnu veru Rimskog carstva i otpočeo progon pagana i pripadnika raznih jeretičkih učenja.

Nalazi rimskog novca iz Lazarevog grada

Sa prostora Lazarevog grada, i njegovog bližeg okruženja potiču nalazi rimskog novca. Na oko stotinu metara udaljenosti od bedema tvrđave u pravcu zapada, pronađen je srebrni denar cara Nerve (96-98), Plotina, Faustine I, Prilikom istraživanja pronađeni su I novčići deifikovane carice Faustine Starije (141-161.), Plotina, Trajana (98 – 117), Domicijana (81 – 96), Faustine I, Hadrijana (117 – 138), Sabine, Faustine II, Antonina Pija (138 – 161), Marka Aurelija (161 – 180), Aleksandra Severa (222 – 235), Gordijana III (238 – 244), carice Herenije Etruscile (249-251), Filipa II, Herenija Etruska, Hostilijana, Trebonijana Gala (251 – 253), Otacilija Severa, Konstantina Velikog (307 -337), cezara Konstantina II (317 -337), Konstancija II (337-361) i Valensa (364-378).

Prilikom građevinskih radova 1953. godine u blizini utvrđenja otkriveno je pet kandila za žižak od pečene zemlje. Nažalost, svetiljke su izgubljene pre nego što su zabeleženi podaci o njima. Reč je o jedinom zabeleženom otkriću žižaka u kruševačkom kraju. Najznačajnija nalazišta antičkog novca u okolini Kruševca. Najznačajnija kasnoantička naselja, detektovana su u plodnoj moravskoj dolini, na visokim rečnim terasama uz obale Zapadne Morave. Kada govorimo o nalazima novca ističe se lokalitet rimskog naselja na položaju „Grabak“, smeštenom uz desnu obalu Zapadne Morave, na razmeđi sela Počekovina i Ribnik. Slično je smešteno i rimsko naselje na lokalitetu „Konopljara“ u selu Čitluk, 4 km zapadno od Kruševca, gde su tokom arheološkog iskopavanja pronađeni brojni nalazi novca IV veka.

Ističe se lokalitet „Duga njiva“, koji se nalazi na terasi iznad sela Makrešane, na zapadnoj padini Mojsinjskih planina. Na lokalitetu Duga njiva prevladava novac IV veka, od kovanja Konstantina Velikog i Konstancija II, do kovanja cara Gracijana sa reversnim tipom Reparatio Reipub, koji se datuju od 378. do 383. godine. Među nalazima sa ovog lokaliteta u muzeju u Kruševcu privlače pažnju tri primerka varvarskih imitacija rimskog novca prve polovine IV veka. Sam položaj „Duge njive“ omogućuje vizualnu kontrolu širokog pojasa kruševačke i rasinske doline, što je možda jedan od razloga postanka ovog naselja koje prema nalazima na površini ima korene u periodu starijeg gvozdenog doba. Zanimljivo je i nalazište novca na lokalitetu nedaleko od srednjovekovnog utvrđenja „Jerinin grad“ u selu Trubarevo. Ovde na istočnom kraju visokog rečnog poluostrva koga okružuje Južna Morava pronađeno je stotinjak primeraka bronzanog novca IV veka koji se jednim delom čuvaju u Narodnom muzeju Kruševac. Reč je sasvim sigurno o naselju koje je koristilo strateško mesto zaštićeno i gotovo okruženo rečnim obalama, koje je koristilo i srednjovekovno utvrđenje na istom položaju . Takođe se svojim položajem, pa i nalazima novca, ističe rimsko naselje smešteno na položaju „Sastavci“, kod sela Varvarin, upravo na položaju gde se sastaju Zapadna i Južna Morava. Pored starog groblja sela Varvarin, nalazi se veće rimsko naselje koje karakterišu nalazi novca III i IV veka.

Antička naselja u kruševačkom kraju

Brojni su i lokaliteti u kruševačkom kraju, sudeći prema konfiguraciji terena I rezultatima prospekcije terena, manjih antičkih naselja, koja koriste uži prostor, uglavnom rečnih dolina, pritoka Zapadne Morave i Južne Morave, izuzetno povoljnih za poljoprivredu. U ataru sela Velika Drenova postoji nekoliko lokacija na kojima je pronađen rimski novac. Rimski novac pronađen je i u Lepenacu, u okružju lokaliteta „Panjak“, kao i na potezu „Bunjište“ i „Natema“ i uz Toponičku reku. Rimsko naselje sa nekropolom (grobljem) pronađeno je i na lokalitetu u dolini Zalogovačke reke, u selu Marenovo. U selu Marenovo pronađeno je više komada rimskog novca IV veka. Rimsko naselje postoji i u selu Vratare, odakle potiče nalaz manje ostave novca IV veka, a isto važi i za selo Bovan, odakle potiče nalaz jedne manje ostave bronzanog novca IV veka. U okružju Ribarske reke, rimsko naselje sa nalazima rimskog novca nalazimo na položaju rasadnika Z. Miloševića, u selu Sušica.

Brojni su i lokaliteti u kruševačkom kraju, sudeći prema konfiguraciji terena I rezultatima prospekcije terena, manjih antičkih naselja, koja koriste uži prostor, uglavnom rečnih dolina, pritoka Zapadne Morave i Južne Morave, izuzetno povoljnih za poljoprivredu. U ataru sela Velika Drenova postoji nekoliko lokacija na kojima se pronalazi rimski novac. Narodni muzej Kruševac poseduje nekoliko primeraka rimskog novca pronađenog prilikom iskopavanja Lazarevog grada, u sloju šuta i u pomešanim novijim slojevima. Reč je o novcu koji se datuje od II do IV veka – oštećeni sestercijus, kovanje Marka Aurelija, ili novčić carice Herenije Etruscile kovan u Viminacijumu. Poremećaj u cirkulaciji bila je posledica opšte katastrofe, koju možemo prepoznati I samim rezultatima arheoloških ikopavanja rimskih nalazišta. Rimski poraz kod Hadrijanopolja i rušilačka snaga Gota u centralnom balkanu osetili su se i u Srbiji. Dokaz toga je nalaz novca Valensa, pronađen na lokalitetu Konopljara, u selu Čitluk kod Kruševca.
U Narodnom muzeju Kruševac čuvaju se i dve grčke drahme iz perioda od trećeg do prvog veka pre Hrista.

Šta sve čuva Narodni muzej Kruševac: Vrh koplja (ili strele) iz srednjeg bronzanog doba pronađen u Ribarskoj Banji