Staročaršijske priče: Kuća Simića – ključ Grada Kolevka pobuna i umetnosti

Kuća Simića u Kruševcu nastala početkom 19. veka, nalazi se u strogom centru grada, u Ulici Majke Jugovića, na početku puta od Spomenika kosovskim junacima ka Bagdali. Ubraja se u kulturno dobro od velikog značaja i spada u najstarije sačuvane građevine. Iako nema pouzdanih podataka o tačnom vremenu njenog nastanka, po stilskim odlikama može se pretpostaviti da je građena na samom kraju 18. ili početkom 19. veka, ali u svakom slučaju pre 1833. godine, kada je Kruševac oslobođen od Turaka. Izuzev arhitektonskih vrednosti, značajna je i za kulturnu istoriju grada

Ovu jedinstvenu kuću, danas punu lepote ali i misterioznih priča iz davne prošlosti su, kao svoj letnjikovac iznad grada, pošto se sama varoš prostirala samo na prostoru današnje Stare čaršije, sagradila i u njoj živela braća – begovi Frenčevići. Kasnije u nju se useljava porodica Stojana Simića, kuma kneza Miloša Obrenovića, da bi njen treći čuveni stanovnik, između dva svetska rata, bio najveći renesanski umetnik grada – Dragoslav Vasiljević Figa.
Begovi Zeka i Smaka i oslobađanje Kruševca.

Zna se da je najpre bila vlasništvo turskih begova, braće Frenčević – Selim-beg Zeka i Osman-beg Smaka. Uticajni, moćni, osioni i po predanju sladostrasnici, bili su i vinovnici nezapamćenog diplomatskog skandala koji je, konačno, poslužio kao povod za ubrzano pripajanje šest otrgnutih nahija Kneževini Srbiji.

I domaću i evropsku javnost i štampu krajem 1832. godine potresla je priča lansirana s Miloševe strane da su kruševački begovi Frenčevići na silu oteli devojke iz sela Mozgova Miljkanu i Mariju, koje su primile islam i muslimanska imena Fatima i Jursuma i bile u njihovom haremu.

Postoji i alternativna priča, zastupljena i u knjizi kruševačkog publiciste i istoričara Bude Ilića „Istorija Kruševca 1371-1941“ po kojoj su „ devojke odbijale da lažno svedoče, pa ih je Knjaz, uz pomoć svojih ljudi, bukvalno kidnapirao i uz prijetnju i davanje novca i poklona ih naterao da u Beogradu svedoče da su navodno otete, a što će mu biti krunski dokaz o navodnom turskom zulumu u Kruševačkoj nahiji“.

Taj događaj je odjeknuo mnogo jače nego što su braća mogla da naslute, o njemu je pisala i evropska štampa, a o otetim lepoticama spevano je i nekoliko epskih pesama. Kad su oslobođene, jedna se udala za slugu kneza Miloša, a druga je, nažalost, ubrzo umrla. Frenčevići su morali da prodaju kuću knezu Milošu koji je ustupio svom kumu Stojanu Simiću, kako bi ličnim primerom pokazao da se kupovinom turskih imanja ubrzava iseljavanje Osmanlija iz srpskih gradova.

Stojan Simić – na kuma Miloša zbog Ustava

U ovoj kući je dogovorena 1835. godine poznata Knez Miletina buna, kojom je ograničena vlast kneza Miloša „Sretenjskim ustavom“.

Organizator zavere bio je upravo Stojan Simić, knez Milošev kum u domu koji mu je upravo on darivao. Cilj bune je bio da se ograniči apsolutistička kneževa vlast. Oko 6.000 pobunjenika predvodio je Mileta Radojković. Brojčano nadmoćniji pobunjenici ušli su bez otpora u Kragujevac.

Poplašen pobunom knez Miloš je bio prisiljen da prihvati zahteve pobunjenika i da sazove Narodnu skupštinu koja bi donela Ustav. Pobunjenici su se nakon toga razišli, a 15. februara 1835. donesen je Sretenjski ustav, kojim je ograničen knežev apsolutizam. Kod Stojana Simića, baš u ovu kuću o kojoj u tekstu pripovedamo, su zaverenici došli 12. januara 1835. godine na krštenje njegovog sina, a na to slavlje su pozvali i kneginju Ljubicu i Mihajla Obrenovića. Kneginja je bila upoznata sa planom da se ograniči kneževa vlast, kao i takođe pristutni mitropolit Petar.

Zaverenici su se dogovorili da milom ili silom nateraju kneza da prihvati Ustav i da se ukine kuluk i objedini porez. Odlučeno je, ako knez na Sretenjskoj skupštini odbije njihov zahtev, da se tada pobune. Pratioci kneginje Ljubice su načuli nešto, pa je knez Miloš naterao Milutina Petrovića Eru da ispriča šta su se dogovarali. Era je onda obavestio zaverenike da je zavera provaljena.

Predvodnik bune postao je istaknuti narodni starešina Mileta Radojković, tada veliki rasinski serdar, koji je za tri dana okupio oko par hiljada ljudi, s kojima je 19. januara 1835. uveče iz Jagodine krenuo prema Kragujevcu. U vreme izbijanja bune knez Miloš se nalazio u Požarevcu.

Pobunjenička vojska se 20. januara ulogorila na Taborištu u blizini Kragujevca, gde je jedan od učesnika bune, inače knežev sekretar Avram Petronijević održao vatreni govor protiv kneza optužujući ga da samo on koristi „današnji” položaj Srbije, koji je narod platio krvlju, da vlada poput paše, povećava poreze kao da je Srbija njegova baština, a narod roblje. Optuživao je Miloša za nemoral, za nepoštovanje vere i da zbog njegovih grehova Srbija poslednjih godina trpi sušu.

Očekujući knežev dolazak iz Požarevca pobunjenici su 21. januara, na poljani kod kragujevačke crkve formulisali tri zahteva: ustanovljenje Saveta, obezbeđenje života i imanja svakom žitelju u Srbiji i određivanje poreza u iznosu koji neće opterećivati narod. Narednog dana Vučić i Antonije Majstorović sa 35 viđenijih kmetova odneli su te zahteve knezu Milošu, i pošto se s njima saglasio, knez je amnestirao učesnike bune.

Svečano izmirenje kneza Miloša i vođa bune desilo se o Savindanu u kragujevačkoj crkvi i tako se završila, po posledicima koje je imala, najznačajnija buna u vreme prve Miloševe vlade. Miletina buna jedna je od retkih buna u Srbiji u 19. veku u kojoj nije prolivena krv. Za ustavni i politički razvoj Miletina buna imala je dalekosežne posledice: ubrzala je sazivanje Narodne skupštine u februaru 1835. na kojoj je proglašen prvi Ustav Srbije.

Dragoslav Vasiljević Figa – predvodnik kulturne renesanse

Nepun vek kasnije u nju se useljava Dragoslav Vasiljević Figa nesumnjivo, ličnost koja je doprinela intenziviranju kulturno-umetničkog života u Srbiji i Kruševcu po završetku ratova 1918. godine. Kruševljani, Vasiljevićevi savremenici, sećaju se Fige kao savesnog profesora crtanja, muzičara – violiniste i pijaniste, muzičkog pedagoga i dirigenta, slikara i organizatora prvih likovnih izložbi u Kruševcu, glumca, reditelja, upravnika pozorišta i, pre svega i iznad svega, kao dobrog i plemenitog čoveka.

Za nastavnika crtanja u kruševačkoj Gimnaziji postavljen je 1921. godine. Iz tog perioda, najpoznatija su mu kapitalna dela kruševačke likovne scene – „Spomenik Kosovskim junacima“, „Autoportret“, „Mala Olivera“, „Zima“, „Kruševac pod snegom“. Mada je umetničkoj javnosti prepoznatljiviji kao slikar impresionista, Kruševačko pozorište ga pamti upravo kao osnivača diletantske pozorišne trupe koja je izvela i prvu pozorišnu predstavu u Kruševcu 1924. godine. Trupa je radila tokom 1925/1926. godine i ostala je upamćena pod imenom Figino pozorište. Prvu predstavu pozorište je odigralo 26. decembra 1924. godine, u sali hotela “Takovo“. U njemu je bilo preko četrdeset članova, ali se ono ugasilo usled nedostatka materijalnih sredstava. Iza sebe je ostavilo veliki broj mladih Kruševljana koje je njihov profesor „zarazio“ jedinstvenom magijom pozorišta. Među njima je bio i Borisav Mihajlović koji je po raspuštanju Figinog pozorišta formirao dramsku sekciju u Gimnaziji, a zatim i pozorišni odsek pri Sokolskom društvu Kruševac i koji danas slovi za najvećeg pozorišnog pregaoca koga je ovaj grad imao. Dragoslav Vasiljević Figa umro je 1929. godine i počiva na kruševačkom Starom groblju.

Kuća sa pogledom na prošlost

Kasnije je istorija menjala namenu kuće, spoljni i unutrašnji izgled, u zavisnosti od vlasnika.
Sredinom prošlog veka, 1951. godine, adaptirana je za potrebe novoosnovanog muzeja zbog čega je među Kruševljanima poznata kao „Mali muzej“. Ponovnom sanacijom Kuće 2007/2008. godine, Narodni muzej je dobio prostor za realizaciju postavke koja ima za cilj da kroz izložen nameštaj i pokućstvo, prikaže porodični život u kruševačkoj varoši u prvim decenijama 20. veka.

Kuća je spratna sa podužnim tremom u prizemlju i na spratu, oslonjenim na stubove, dok je sa naspramne strane ugaoni trem. Prizemlje je građeno lomljenim kamenom, a spratni deo bondrukom i čatmom. Prizemni prostor imao je ekonomsku namenu, dok je sprat bio stambeni. Značajna kao jedna od najstarijih zgrada Kruševca, kuća Simića predočava izgled čaršije prve polovine 19. veka.

Gornji sprat, koji služi kao muzej, sastoji se od devojačke sobe, trpezarije, salona i hodnika. U devojačkoj sobi, na spratu, vidimo u uglu toaletni deo s bokalom, lavorom i peškirom, kutijom za sapun, a preko puta mašinu za šivenje kojom se u to vreme svaka devojka trudila da ovlada kibicujući kroz prozor na varoškoj kaldrmi kakvog oficira, trgovca ili činovnika iz boljih kuća. I trpezarija je polako, pod uticajem stranaca postajala deo enterijera srpske građanske kuće, a u trpezariji vidimo kanabe s kraja 19. veka, kredenac s pokućstvom od porcelana, staklarije, srebrnine, skupocene rozental šolje. Zidni satovi, lampe, okviri za slike i svećnjaci takođe stižu u to doba u Srbiju iz ondašnjih austrougarskih i drugih evropskih zemalja.

U salonu, prostrt je pirotski ćilim, a na zidu portreti Radoslava Dunjića, bana Dunavske banovine, kruševačkog advokata i supruge mu Ljubice. Salonska garnitura dospela je u Kruševac 1895. godine kao miraz, ali u koju porodicu ostaće tajna. U hodniku su izloženi muški i ženski kostimi. Ana, kći Jevrema i bratanica kneza Miloša, prva je uvela evropske elemente u ženski kostim, kao što je britanska kraljica Viktorija prva obukla belu venčanicu i tako postala rodonačelnik mode „venčanja u belom” na Zapadu, koja se proširila svud po svetu, hvatajući čvrste korene i u tradicionalnoj Kini. Postavka muzeja se povremeno menja, kako bi na svetlost dana izašlo još hiljadu fotografija, dokumenata, i predmeta iz tog doba.

Ivan St. Rizinger