Manastir Naupare

Hram Roždestva Presvete Bogorodice – Živi dokaz neprolaznosti

Na skrovitom i mirnom mestu, podno Jastrepca, u neposrednoj blizini reke Rasine, vekovima prkoseći vremenu i iskušenjima koje ono sa sobom nosi, stoji manastir Naupare.

Najstariji pisani podatak o Manastiru datira iz 1382. godine. Naime, u Žiči je 2. marta 1382, uz saglasnost Patrijarha Spiridona i kneza Lazara, sastavljena povelja kojom monah Dorotej, vlastelin kneza Lazara, zajedno sa svojim sinom, jeromonahom Danilom, potonjim Patrijarhom srpskim, poklanja imanja svojoj zadužbini Manastiru Drenča. Ktitor je Drenči priložio i svoj dvor i pridvornu crkvu u Nauparima kod Kruševca, posvećenu Rođenju Bogorodice, koja je, prema tome, morala biti sagrađena pre 1382. godine. Monah Dorotej podigao je svoju pridvornu crkvu na osnovi sažetog upisanog krsta, po ugledu na Lazaricu.

Smatra se da se na njega odnosi zapis iz berlinskog Četvorojevanđelja koji navodi da je u januaru nepoznate godine preminuo veliki despot svih zemalja srpskih koji se zamonašio pod imenom Dorotej i kasnije postao velikoshimnik Jovan Kalivit. Na ovaj zaključak upućuju veliki posedi koje je Drenči ostavio monah Dorotej. Njegovo svetovno ime nije nam poznato, a pre nego što se zamonašio, upravljao je velikim posedima u okolini Kruševca i u Braničevu, najverovatnije sa titulom despota.

Po ugledu na Nemanjiće, knez Lazar je podizao svoje zadužbine u Pomoravlju, preuzevši i ktitorsku ulogu u Hilandaru, gde je podigao spoljnu pripratu. Briga o Hilandaru i širenje hilandarskog kulta Presvete Bogorodice u Srbiji (mnoge moravske crkve posvećene su upravo Njoj) ukazuje na postojanu želju kneza Lazara da se prikaže kao dostojni naslednik Nemanjića. Takvim duhovnim opredeljenjem kneza Lazara i novih pokrovitelja umetnosti u Moravskoj Srbiji postaje razumljiva dosledna primena svetogorskog oblika bočnih pevnica, odnosno plana trolisne osnove u srpskoj arhitekturi počevši od osme decenije 14. veka.

Ceneći delatnost monaha, među kojima je bilo i vrsnih prepisivača knjiga, Stefan Lazarević je nastavio delo svog oca i često im je pomagao da osnivaju nove manastire.
Postoji nekoliko sačuvanih narodnih predanja o nastanku Manastira Naupare. Po prvom predanju, manastir je sazidao sin kneza Lazara, budući despot, Stefan. Naime, dok se u Kruševcu gradila Lazarica, Stefan je, dovlačeći kamen sa Jastrepca, birao najbolje komade za gradnju Hrama. Kada je knez Lazar došao da vidi već gotovo zdanje, uzviknuo je s oduševljenjem „šta ti sine na um pade da ovde crkvu gradiš?“. Otuda potiče ime naselja i Manastira.

Po drugom predanju, na ovom mestu se nekada nalazila ruda bakra i tu su se kovale „nove pare“, pa tako nasta reč Novepare, pa potom Naupare. Treće predanje pripoveda o zakopavanju riznice kneza Lazara pred odlazak na boj na Kosovo 1389. godine. Tada je navodno rekao „ko se vrati sa Kosova nek su mu na um pare“.

Manastir Naupare predstavlja spomenik moravske graditeljske škole i sasvim je nalik na Crkvu Lazaricu. Osnova je u obliku sažetog trikonhosa. Priprata je građena kada i Hram, ali je punim zidom odvojena od naosa. Crkva je zidana grubo obrađenim kamenom i ima dva kordonska venca. Nad pripratom se uzdiže kula, koja je verovatno služila kao zvonik. Naupare ima izuzetno bogato ukrašene velike kamene rozete, najlepše u celoj ovoj grupi spomenika. Lepotom i monumentalnošću izdvaja se gornja, najveća i najlepša među rozetama na crkvama moravske arhitekture.

Rozete na ostalim zidovima Crkve sa lučnim prepletima iznad njih i samostalno, zajedno sa prozorskim otvorima čine vertikalnu podelu zidova.

Unutrašnjost Hrama pokrivena je malterom i dugo se smatralo da Manastir uopšte nije bio živopisan, ali tokom konzervatorsko-istraživačkih radova vršenih tokom 1992. godine, otkrivena su dva sloja fragmenata zidnog slikarstva. Tada je procenjeno da je crkva živopisana krajem 14. ili početkom 15. veka. U jednom uglu prednjeg dela Crkve vidljivi su delovi ktitorske kompozicije. Nad ulazom u naos nalazi se predstava Bogorodice sa Hristom. Ikonostas je izradio 1860. godine „moler“ Nikola Strugarković.

Kada su Turci osvojili Kruševac 1454. godine, Manastir je bio znatno porušen i zapusteo. Prvi dokument u 19. veku, gde je pomenut Manastir Naupare je ,,Opisanie monastira Neupare (u okr. Kruševačkom)“, a napisao ga je bogoslov Todor Nikolić. U opisu se navodi da su na ,,deset koračaja“ od zapadnih vrata crkve postojale ,,zidine jednog zdanja“ gde su živeli monasi. Za vreme Prvog srpskog ustanka, sveštenik Bogdan Miletić, dobio je od Turaka dozvolu da očisti ovu svetinju i da u njoj pričešćuje narod.

Tu se, 1805. godine, pričestio vožd Karađorđe sa vojskom. Manastir je potpuno obnovljen 1835. godine. Po nalogu kneza Miloša, obnovu su sprovela braća Stojan i Aleksa Simić. O ovome svedoči natpis na kamenoj ploči iznad ulaza u Hram. Od bogate riznice nije gotovo ništa sačuvano ali se pouzdano zna da su obnovitelji Manastira poklonili sasude, zvona i knjige iz Lazarice, a Lazarici su darovali nove knjige koje su doneli iz Rusije. Na kamenoj ploči stoje imena tadašnjeg arhimandrita Manastira Sveti Roman Save Petrovića i jeromonaha Pahomija, koji su takođe uzeli učešće u obnovi.

I narod je pomogao obnovu Hrama dobrovoljnim prilozima. Nakon obnove prvi starešina bio je jeromonah Simeon Teodorović, rodom iz Sarajeva. Pod njegovim rukovodstvom dovršeno je uređenje, sagrađen je stari konak i zgrade za domaćinstvo, postavljena ograda, zasađen voćnjak i vinograd. Podignuta je tada i manastirska škola u kojoj je iguman Simeon bio prvi predavač. Od 1841. do 1848. Crkva je bila mirska, a nakon toga je preobraćena u Manastir. Zakonodavno rešenje o pretvaranju parohijske Crkve u Manastir potpisao je knez Aleksandar Karađorđević u Kragujevcu 18.marta 1848. godine.

Manastir Naupare se 1870. nalazi u srezu Kruševačkom i eparhiji Užičkoj u kojoj će ostati do 1891. U njemu su tada boravila četiri monaha. Pri Manastiru je radila narodna osnovna škola. Po izveštaju iz 1895. Posedovao je 642 hektara zemlje, od koje je pod šumom bilo 610 hektara.

Prvi svetski rat naneo je neprebolne rane. Manastir je opljačkan 1915, a starešina arhimandrit Rafailo Marković je odveden u zarobljeništvo. Nova obnova Manastira počela je 1929. godine. Iguman Porfirije Iljički, poreklom Rus, obnovio je stare zgrade i počeo zidanje novih. Raskopavanja koja je vršio iguman Porfirije 1932. godine potvrdila su, da je Hram bio opkoljen teškim zidinama, a da je tvrđava (dvor) imala kulu.

Manastir je preživeo istu sudbinu i za vreme Drugog svetskog rata, kada je veliki deo zgrada i imanja zaplenjen. Nakon 1945. godine, oduzeto je preko hiljadu hektara manastirske imovine. Godine 1950. Manastir Naupare pretvoren je u ženski manastir, kada se u njemu nastanio deo sestrinstva iz Manastira Divljane.

Manastirski konak izgrađen je 1990 godine. Do 1995. izvršena je sanacija konstrukcije Crkve, konzervacija i delimična restauracija arhitekture i živopisa.

Nakon završetka radova, knjigu pod nazivom „Naupara“ napisali su Svetlana Popović i Slobodan Ćurčić, 2001. Kada je formirana Pravoslavna eparhija kruševačka, 2010, Manastir je izdvojen iz Eparhije niške i priključen je Eparhiji kruševačkoj. Manastirska slava obeležava se na Malu Gospojinu, 21. septembra, a sabor vernog naroda se održava na dan Prenosa moštiju Svetog prvomučenika i arhiđakona Stefana, 15. avgusta.

Manastir Naupare spomenik je kulture od velikog značaja i pod zaštitom je države.
Ognjen Milićević