Festival javne istorije: 93 žene su se sa oružjem borile za oslobađanje Kruševca u Drugom svetskom ratu

Ostale su uglavnom skromna zabeleška na margini istorijsko udžbenika: žene kruševačkog kraja koje su se borile za slobodu u Drugom svetskom ratu. Delimično ispravljanje te nepravde, kako su napomenule organizatorke iz Alternativnog centra za devojke na sinoć otvorenom Festivalu javne istorije, pokušava Izložba u AKC “Gnezdo”, ali i ceo festival koji će trajati sve do 26. maja

– Inspirisalo nas je da govorimo o ideji kulture sećanja, da otrgnemo kroz izložbu i kroz druge događaje tokom Festivala važne događaje, ličnosti i političke kontekste koji su zaboravljeni ili mrginalizovani tokom poslednjih 20 godina – napominje Andrijana Kocić, moderatorka panela “Istorija ženskog organizovanja”, realizovanog nakon otvaranja izložbe, koja je kao i ceo Festival pripremljen u saradnji sa Centrom za primenjenu istoriju iz Beograda.

Sama izložba, koja će biti otvorena do 28. maja, objedinjuje lokalnu kulturu sećanja na žene stradale u NOB-u i sećanje na 90-e godine 20-veka predstavljene kroz objektiv lokalne štampe. Postavka ima tri celine: Žene kruševačkog kraja u Drugom svetskom ratu, Memoralizacija uloge žene u NOB-u – slučaj preimenovanja ulica u Kruševcu, Vesnici mira.

Žene kruševačkog kraja vrlo živo učestvuju u NOB-u, a njihovo delovnje, već je, kako naznačava Anita Pantelić, kustoskinja izložbe, uslovljeno i aktivnim delovanjem u međuratnom periodu.

– Socijalistička revolucija omogućila je da žene uđu na svet javnosti, to nisu dobile dekretom, već su to zaslužile i izborile se u ratu – napominje Anita Pantelić.

– Učešće žena u Drugom svetskom ratu se razlikuje od njihove uloge u Prvom svetskom ratu, gde ih vidimo kao bolničarke i negovateljice u pozadini. U NOB-u su se direktno borile, sa oružjem u rukama. Na žalost, za javnost ostaju dobrim delom nepoznate i otuda naša potreba da se njihov doprinos pobedi nad fašizmom stavi u prvi plan. Potrudile smo se da predstavimo njihovo učešće i kroz brojke.

A te brojke, kako pokazuje istraživanje ACZD, pokazuju da su 32 žene bile aktivne u rukovodstvu KPJ, sa oružjem u rukama bilo ih je 93, na kurirskim poslovima radilo je 7 Kruševljanki, neposredno je pomagalo NOP-u 99 žena…

Osim u udžbenicima, njihova uloga, dodaju istraživačice, skrajnuta je i u javnom prostoru. Brojne ulice koje su nosile imena žena iz socijaliističkog perioda preimenovane su muškim imenima, i to uglavnom iz drugih istorijskih perioda. Divnu Gavrilović “zamenio je” Ilarion Ruvarac, Dr Batut je ime ulice koja se nekada zvala Radojka Zajić Riza, od Ulice Slobodanke Petrović postala je Vrdenička ulica, Deligradska je danas novo ime Ulice Jelisavete Zakić.

– Izložba se osvrće i na kulturu sećanja u najbolnijem mestu naše istorije iz 90-ih godina, percepirano kroz izveštaje lokalnih medija – napominju autorke. – Ova izložba nije tu da donosi gotova rešenja, ne promoviše svoj odnos prema prošlosti, ona je zapravo je tu da postavi pitanja, da javnost negde podstakne na to da malo kritičkije razmišlja o nekim događajima iz nedavne prošlosti.

O tim događajima svedočila je i Snežana Jakovljević iz Udruženja žena “Peščanik”, podsećajući na Dan sećanja na hrabri otpor žena u Kruševcu, odnosno na masovno protivljenje žena mobilizaciji tokom 1999.godine. Ponovo će, kako je rečeno, 24. maja biti organizovano okupljanje i obnovljena inicijativa ka lokalnoj samooupravi da se ovaj Dan uvrsti u kalendar obeležavanja značajnih datuma u Kruševcu.

Marijana Stojčić iz Centra za primenjenu istoriju napominje da je fragmentarno osvrtanje na značajne istorijske događaje uvek prepreka za razumevanje prošlosti i dodala da mladi danas ne poznaju osnovne činjenice koje se odnose na devedesete godine.

Otuda je, kako su najavile organizatorke, za danas predviđeno Javno vođenje “Putevima borbe za slobodu”, obilazak lokacija u okolini Kruševca, koje su “važne za razgovor o nasleđu Drugog svetskog rata i dešavanjima tokom poslednje decenije 20. veka”. “Stanice” zadržavanja biće Jastrebac, Lomnica i Slobodište.

Festival javne istorije – čemu još istorija? završava se izvođenjem predstave „Skrovišta Slobodišta“, dramske sekcija Osnovne škole „Sveti Sava“ 26.maja u 18 sati u AKC “Gnezdo”. Mentorka pozorišnog projekta je Sandra Maksimović, a scenski prikaz inspirisan je motovima knjige “Dnevnik Ane Frank”.

Tekst i foto:I.R.