Veliki petak, najtužniji dan u godini

Veliki petak je dan tuge, tišine i posta u spomen na nevino Hristovo stradanje koje je svesno podneo za iskupljenje ljudskih greha. Ovaj dan je za hrišćane izraz poštovanja prema žrtvi Hristovoj i vere da svako stradanje prethodi Vaskrsenju kao i da – bez stradanja i smrti nema vaskrsenja. Crvena boja vaskršnjih jaja simboliše Spasiteljevu nevino prolivenu krv na Golgoti, ali je crvena istovremeno i boja vaskrsenja

Pri pomisli na Veliki petak pred nas iskrsne slika Isusa Hrista na Krstu sa trnovim vencem na glavi, probodenim rebrom i prikovanim rukama i nogama. Nikada i ni u koje vreme istorije ljudskog roda niko nije stradao nevinije i nepravednije nego Isus, koji se svesno žrtvovao za iskupljenje naših greha.

U spomen na smrt Hristovu i skidanje sa krsta, u svim hramovima iznosi se danas posle podne plaštanica – platno koje simboliše telo Hristovo skinuto sa krsta, pored kojeg narod prolazi i celiva ga. Crkvena zvona ne zvone sve do Vaskrsa, već biju drvena klepala. Večernjim bogosluženjima na Veliki petak obeležava se vreme smrti i skidanja sa krsta tela Gospodnjeg, kada se na posebno ukrašen sto ispred oltara, koji predstavlja Hristov grob, iznosi plaštanica. Sveštenici iznose crvenu plaštanicu i tri puta, uz zvuke klepala, obilaze oko crkve, što simbolično predstavlja Hristovu sahranu.

Plaštanica se potom polaže ispred oltara, a vernici u tišini dolaze na celivanje sve do subote uveče, uoči Vaskrsa koji se slavi od ponoći i kada se u znak vaskršnje radosti oglašavaju i prva zvona.

Ovaj dan hrišćanske žalosti je i poslednji i najznačajnijih u nedelji Stradanja za sav hrišćanski svet, a njegova smrt je uvod u radost Vaskresenja koje se ove godine, po Julijanskom kalendaru, obeležava u nedelju, 24. aprila.

U pravoslavnim crkvama se na Veliki petak ne služe liturgije, već carski časovi sa čitanjem delova jevanđelja o događajima u dane Stradanja.

Prema predanju zapisanom u jevanđeljima, Isus Nazarećanin, car Judejski, umro je na krstu u „šesti čas dana“ i zavese jerusalimskog hrama precepile su se na pola, sunce se pomračilo i sva zvona su popucala. Zato u pravoslavnim hramovima na Veliki petak ne zvone zvona, već se bogosluženja najavljuju drvenim klepalima.

Veliki petak je za sve hrišćane dan strogog posta, a oni koji poštuju pravila, u znak žalosti, pripremaju hranu na vodi ili čak uopšte ne jedu i ne piju do zalaska sunca. Običaj je da se na Veliki petak zaustave svi poslovi i u kući i u polju. Neki vernici upravo na Veliki petak farbaju jaja i to u crvenu boju koja je simbol nevino prolivene krvi Hristove i novog života koji se rađa iz njegove svesne žrtve.

Protođakon Ljubomir Ranković, autor knjige „Verski običaji“, to je detaljno opisao:

– Domaćica se najpre prekrsti i pomoli Bogu, zatim u sud sa vodom, u kome će kuvati i farbati jaja, dodaje malo osvećene vodice – vaskršnje ili bogojavljenske. U vrelu vodu sa bojom (varilom), domaćica spušta jaja, pazeći da ravnomerno budu obojena. Prvo obojeno jaje, zove se „čuvarkuća“ i ono se ostavlja na stranu i čuva do idućeg Vaskrsa. Pre farbanja, jaja se mogu „šarati“. Simbolika farbanja jaja vrši se u spomen na događaj kada je Sveta Marija Magdalena otputovala u Rim da propoveda Jevanđelje, i posetila cara Tiberija. Tada mu je, u znak pažnje, kao novogodišnji poklon, predala crveno jaje, i pozdravila ga rečima: „Hristos vaskrse“. Crvena boja simboliše Spasiteljevu nevino prolivenu krv na Golgoti, ali je crvena boja istovremeno i boja vaskrsenja. Jer, vaskrsenja nema bez stradanja i smrti. To je, dakle, prvenstveno boja hrišćana i crkve, bez obzira što su neki pojedinci i pokreti kroz istoriju pokušavali da ovu boju prisvoje i kompromituju.

Persida Tomić još pre 70 godina piše da “obojeno jaje nije lako i brzo prodrlo u hrišćanski kult Vaskrsenja, jer najstarije vesti o njemu potiču iz 12. veka, a u zapadnoj Evropi pouzdane vesti su iz 16. veka”. Sve do 12. veka, crkva je u Evropi čak zabranjivala konzumaciju jaja za vreme Vaskrsa, želeći da se distancira od paganskih običaja.

Jelena Tešić je pre 15 godina objavila knjigu “Uskršnje jaje” u kojoj piše kako je, kao simbol života, jaje često služilo kao sredstvo pomoću koga se život stvarao, čuvao i održavao i ovu ulogu jajeta srećemo i u narodnoj religiji Srba. Jaje kao izvor života, dobijalo je još veću snagu time što je bojeno crveno, bojom krvi koja znači život. Potvrdu tih verovanja nalazimo u grobovima starih Grka, u germanskim, kao i grobovima zapadnih Slovena iz ranog srednjeg veka, u kojima su uz pokojnika nađena i crveno obojena jaja.

Predstave o životvornoj moći jajeta, vremenom su dobile hrišćansko obeležje. Zapravo, svojim učenjem o Hristovom vaskrsenju i opštim vaskrsom mrtvih, hrišćanstvo je iz paganstva preuzelo i vezalo za Vaskrs simboliku obojenog jajeta. Jelena Tešić podseća:

– Crvena jaja bila su obavezna, a u nekim krajevima i jedina. Crvena boja je kao boja krvi koja je je još od najstarijih vermena zamišljana kao sedište životne snage, odnosno duše. Ona je zamišljana i kao materija iz koje se rađa život. Poznato je narodno predanje po kome su kosovski božuri iznikli iz krvi palih junaka u kosovskom boju… U skladu sa svim ovim, zamena za krv bila su i crvena uskršnja jaja. Da je crveno jaje, potvrđuje i običaj da se prvo jaje (čuvarkuća) boji crveno.

Upravo se za to jaje veruje da tera zle sile i demone od kuće i ukućana, odnosno čuva ih od svih loših stvari i nesreće – otuda potiče i sam naziv, čuvarkuća.