Svečanosti slobode, (ne)zaboravljeni deo kulturnog identiteta Kruševca: Rađanje spektakla

Svečanosti slobode koje su se od šezdesetih do devedesetih godina prošlog veka održavale u memorijalnom kompleksu Slobodište, bile su jedinstven višednevni ambijentalno-umetnički spektakl. Decenijama su zauzimale posebno mesto u korpusu manifestacija odavanja pošte stradalima u II svetskom ratu na prostorima bivše Jugoslavije i gradile jedinstven kulturni identitet Kruševca i van granica tadašnje zemlje. Iako su sa promenom kulturne politike grada Svečanosti slobode prestale da postoje, u pamćenju Kruševljana ostavile su dubok trag i snažan emotivni naboj

Spomen park Slobodište jedan je od prvih spomenika memorijalne kulture na prostoru bivše Jugoslavije. Gradu je, predat na Sednici, održanoj 19. juna 1965. godine, kada je i doneta odluka da se u skladu sa njegovom idejnom i funkcionalnom namenom održavaju Svečanosti
slobode, svake godine, od 28. juna do 7. jula, a one su podrazumevale svečani memorijalni deo kao i izvođenje dramskih i muzičkih dela sa revolucionarno-slobodarskom i opštehumansitičkom sadržinom. Sećanje na prve Svečanosti slobode, ali i na one koje su se dogodile kasnije, deli sa nama Dragan Rašković, nekadašnji direktor Narodnog muzeja u Kruševcu.

– Kao gimnazijalac sam učestvovao u zemljanim radovima na izgradnji Slobodišta 1964/65. Tada je ogroman deo posla završen zahvaljujući dobrovoljnom angažovanju omladine. Mi smo tri puta izlazili gore, tom prilikom su zasađeni i borići. Učestvovao sam i na prvim svečanostima, kao član gradskog duvačkog orkestra, koji je svirao koračnicu i himnu. Takođe, bio sam i prvi “rasinac”, a oni su pored “lučonoša” bili sastavni deo te raskošne šarene slike –priseća se Rašković.

Svečanosti slobode imale su gotovo ritualno ustrojstvo, a njihov koncept i program izneti su u dokumentu koji je sastavni deo monumenta i predstavlja njegovu idejnu osnovu. Program manifestacije počinjao je kod Spomenika kosovskim junacima, gde bi najčešće bila svirana kompozicija „Kosovski boj“ Davorina Jenka. Onda bi se formirala svečana povorka koja bi u miru hodala tri kilometra do Slobodišta, gde bi se obavilo paljenje prometejskih vatri, izgovorio tekst iz Eshilovog “Prometeja” i tako počele „Svečanosti Slobode“.

-Svečanost je uvek započinjala čitanjem prvog dela “Povelje u ime živih” i paljenjem vatre, a završavale su se gašenjem vatre i čitanjem drugog dela te povelje. Između paljenja i gašenja vatre dešavao se spektakl – kaže Rašković.

Dok su postojale, svoj karakter nisu menjale, iako je došlo do nekoliko promena u organizaciji.
– Povorke su izbačene devedesetih godina, zbog sukoba koji su tinjali, a posle se otvarali, bila je to loša društvena i politička situacija. Tada sam bio član Saveta Slobodišta, i dok smo držali sednicu, ispred zgrade su bili teritorijalci. Tada je došlo do krize kod većine manifestacija tog tipa, raspadala se država. Sve je tada dobijalo druge dimenzije, pa je samim tim i deo tog ceremonijala koji je postojao i podrazumevao donošenje vatri sa Belovića, izbačen iz programa – ističe on.

A u tih 9 dana, od 28. juna do 7. jula stalo je svašta. Desetine hiljada Kruševljana, ali i ljudi iz okolnih mesta okupljalo se na Slobodištu i uživalo u drami, baletu, folkloru i slobodarskoj poeziji. Savet Slobodišta, koji je formiran od osnivanja ovog parka, donosio je odluke o repertoaru i protokolu pomenutih svečanosti.

-Zadatak komisije je bio da se odabere ne samo predstava koja je kvalitetna, jaka i uspešna već izbor treba da bude takav da u ambijentu Slobodišta, može nekakav efekat da iskaže i da korespondira sa njegovom idejom. Na čelu Saveta je bio predsednik skupštine, predstavnici boračke organizacije, članovi su bili predstavnici svih političkih organizacija, Saveza socijalističke omladine Jugoslavije, kao i direktori najvećih firmi koji su pomagali samo podizanje Slobodišta. Praktično završetkom ovogodišnjih svečanosti, počinjale su pripreme za naredne, a članovi Saveta su putovali, obilazili pozorišta širom Jugoslavije u potrazi za odgovarajućim sadržajem – navodi on.

Velika dramska ostvarenja naše i svetske kulturne baštine, od antičkih drama do Šekspira izvedene su na Slobodištu tokom Svečanosti slobode. Gostovali su ansambli iz čitave Jugoslavije, sa svojim predstavama, horovi, KUD-ovi, operski pevači, mnogi su na Slobodištu ostvarili svoje životne uloge. Nastupali su i reprezentativni ansambli iz SSSR-a.

-Šezdesetih godina, kada je sve počelo, drugačije se živelo, drugačiji je bio moral, a entuzijazam ljudi je bio veliki. Gore ne može da stane više od 12000 ljudi, više puta sam merio prostor i računao, pa i da bude njih četvoro na kvadratnom metru, ne može više od toga. A i ta brojka je impozantna, reka ljudi se kretala ka Slobodištu po nekoliko sati ranije, kako bi zauzeli mesto i mogli da vide. Publika je pomno pratila, akustika je na Slobodištu dobra, i prvih godina gore mogao si samo da čuješ mušicu – ističe on.

Mnogobrojni Kruševljani, tada su prvi put mogli da vide prave pozorišne predstave.

-Ogroman broj posetilaca se tada kultivisao, suočavao sa nečim što nije bio u prilici do tada da vidi. I dan danas većina naših sugrađana ne zna šta je pozorište, a ovo je bila jedna populistička varijanta. Pružena je mogućnost ljudima da dožive taj prostor, besplatno, i na poseban način imaju susret sa sadržajima koji im nisu bili dostupni i da se upoznaju sa najvećim dostignućima u sferi pozorišnog stvaralaštva. Svečanosti slobode su jedna od manifestacija koja je bila prepoznatljiva na kulturnoj mapi Jugoslavije- zaključuje Rašković.

Bogat program, jasan koncept i poruka, kao i velika posećenost afirmisale su Svečanosti slobode i učinile da Slobodište postane “živi spomenik” i antiteza ratu, zlu i ubijanju.

Marija Stanković

“Rasinci i lučonoše”

“Dajući vatri izuzetno značenje u ritualnom delu Svečanosti, na Slobodištu je ustanovljeno zvanje “lučnoša”. To je zvanje jedan od originalnih rezultata složene slobodišne koncepcije, jedno od najpočasnijih. Drugu grupu mladića i devojaka čine “rasinci” koji predstavljaju odred sa crvenom zastavom i golubovima mira. Njihova uloga je da zapale vatru na Beloviću, partizansku i prometejsku, koju potom nose lučonoše.”

Iz knjige “Slobodište”, Dragomira Lazića.

“Spomenik u koji se ulazi”

Memorijalni kompleks – spomen park Slobodište nastao je šezdesetih godina prošlog veka, po ideji književnika Dobrice Ćosića i projektu arhitekte Bogdana Bogdanovića. Napravljen je na padinama Bagdale, na prostoru gde je streljano na stotine talaca pripadnika četničkog i partizanskog pokreta u Drugom svetskom ratu iz Kruševca i okoline. Osnovna ideja tako koncipiranog memorijalnog kompleksa (spomenik i svečanosti) zasnivala se na svečanom i ritualnom odavanju pošte, kao vidu kolektivnog sećanja, ali se sa godinama razvijala, oslobađala ideološkog koncepta karakteristričnog za period nastanka i prerastala u univerzalnu poruku koja se često objašnjavala kao antiteza smrti – odavanje pošte mrtvima slaveći život i stvaralaštvo, a osnovna ideja koja je povezivala programe bila je – sloboda.