Saborni hram Svetog Đorđa u Kruševcu

Kruševac je, po do sada dostupnim izvorima, pre oslobođenja od Osmanskog carstva imao dve bogomolje – Lazaricu i još jednu malu Crkvu, koja se nalazila na mestu sadašnjeg Hrama Svetog Đorđa i služila je Srbima u vreme kada je Lazarica bila pretvorena u turski magacin

Nema podataka kada je podignuta. Malu Crkvu spominje austrijski oficir Miteser 1788. godine, kada je ostavio zapis da, pored Lazarice, u Kruševcu postoji još jedna dobro sagrađena Crkva, stoji u monografiji „Kruševac”, autora Ljubiše Đidića.

Najverovatnije je srušena 1838. godine, kada je na njenom mestu podignuta druga mala Crkva, koja je takođe srušena prilikom zidanja današnje Crkve Svetog Đorđa.

O Crkvi iz 1838. saznajemo iz pisma kruševačkog protoprezvitera Milovana Protića od 7. maja 1838. godine knezu Milošu, piše u monografiji „Saborni hram Svetog Đorđa u Kruševcu”, protojereja prof. dr Predraga Puzovića.

Ideju o podizanju nove Crkve u Kruševcu dao je arhimandrit Sava Petrović, obnovitelj manastira i crkava iz prve polovine 19. Veka – čovek koji je direktno učestvovao u oslobođenju Kruševca od Turaka, ostavio je jedini pisani trag o ovom događaju. Arhimandrit Sava dao je pristanak pred knezom Milošem i Mitroplitom Melentijem Pavlovićem da će narodni ustanak podržati.

Od knjaza je dobio uputstva za pripremy ustanka. U selu Lazarica ispred Kruševca, pred ustanike je izašlo 350 turskih konjanika spremih za borbu, ali Sava uspe da ih nagovori da se, bez borbe, povuku iz Kruševca ka Leskovcu i Nišu.

Tako je konačno, nakon viševekovnog ropstva, narod, uz svesrdnu pomoć svoje Crkve koja je najviše zaslužna za očuvanje nacionalnog identiteta srpskog naroda, mogao nesmetano da ispoveda pravoslavnu veru i gradi nove hramove.

Najraniji podaci o crkvi Svetog Đorđa potiču iz 1865. godine, kada su za 362 cesarska dukata, kupljeni kućevni placevi od Stojana Petrovića, Alekse Marića i Živka Ilića za gradnju nove Crkve.

Međutim, zbog poteškoća oko isplate naknada za placeve, gradnja je odložena za dve decenije. Kako beleži prota Dragić Ilić u svojoj monografiji „Crkva Svetog Đorđa, saborni hram kruševačke eparhije“, zidanje crkve počelo je tek 1885. godine, a završeno 1898., na mestu starog hrama iz 1838. godine.

Crkva je svečano osveštana 1904. Projektovao je arhitekta Dušan Živanović, u srpsko – vizantijskom stilu, ca osnovom u obliku slobodnog, upisanog krsta, sa pet kupola, podražavajući arhitekturu Moravske škole. Preduzimač radova bio je Franc Goldner, koji je, za nešto manje od šest meseci, tokom 1903. sagradio i zvonik.

Osvećenju Crkve 1904. godine, pristvovali su, tadašnji Episkop niški Nikanor Ružičić, Arhimandrit Ilarion Vesić, Arhimandrit Nikon Lazarević, Prota Aleksa Popović sa sinovima, profesor Pavle St. Pavlović, autor Dnevnika iz Balkanskih ratova, Kuzman Paštrović, profesor francuskog, nemačkog i latinskog jezika i direktor Gimnazije u Kruševcu, i mnogi drugi viđeniji Kruševljani.

U osveštanom Hramu, posle Velikog rata, bogoslužili su i propovedali svetitelji: Dositej Zagrebački, koji je bio Episkop niški od 1913. do 1931. godine i Vladika Nikolaj Velimirović, koji je prisustvovao na liturgiji u Crkvi svetog Đorđa tokom okupacije 1941. godine, gde se obratio vernom narodu kraćom besedom.

Stari ikonostas u crkvi potiče iz 1903. godine i od 2020. deo je stalne postavke Narodnog muzeja Kruševac. Rad je slikara Živka Jugovića i Kruševljanina Milana Milovanovića.

Crkveni dom, u čijem sklopu je i zvonik, počeo je da se gradi 1991. godine po projektu arhitekata Miška i Miroslava Pejčinovića, a osveštali su ga septembra 1998. godine, posle Svete Liturgije, Patrijarh Srpski Pavle i Episkop niški Irinej.

Velika rekonstrukcija hrama počela je 2014. godine, a oslikavanje je završeno 2018. godine. Rekonstrukcijom je rukovodio Obdor na čijem čelu su bili Njegovo Preosveštenstvo Episkom kruševački gospodin dr David i generalni direktor Trayal Korporacije Miloš Nenezić.

Grandiozno zdanje krasi više od hiljadu likova svetitelja na freskuama, koje su likovno i duhovno oplemenile ovu svetinju. Freskopis je delo više likovnih umetnika, koje je okupio ikonopisac, akademski slikar Radan Radojlović. Oreoli su u pozlati (23- karatno zlato). Uzor je bio Pancelinos, grčki majstor iz Protata sa Svete Gore. 2019. godine urađena je spoljna fasada crkve, po ugledu na Žiču.

U samom hramu se nalaze čestice moštiju Svetoga Velikomučenika i Pobedonosca Georgija, Svetih Sinajskih mučenika, Svetih Surduličkih mučenika, Svetog Nektarija Eginskog Čudotvorca i Veliki Moštanik – kivot sa česticama moštiju više svetitelja, delićima riza i Časnog Krsta Gospodnjeg.

Na stubovima unutar Hrama stoje uklesana imena priložnika i dobrotvora Crkve, kao i imena Kruševljana koji rasejaše kosti širom balkanskih vojišta, a ostadoše upisani na stubu koji nosi kupolu.

Crkva Svetog Đorđa danas je glavni i najveći pravoslavni Hram u Kruševcu, i sedište je Eparhije kruševačke.

Ognjen Milićević