Manastir Komarane – Hram Svetog Nikolaja Mirlikijskog Čudotvorca

– Neuništivi moravski dragulj –

Na oko 25 kilometara severozapadno od Kruševca, u netaknutoj prirodi skrovite udoline koju grle dva čista potočića, nalazi se manastir Komarane

Na području prelaza iz Temnića u Levač, nalazio se antički komunikacioni pravac, čija je trasa vodila prema Šumadiji. Nedaleko od manastira, u Kukljinu i Beloj Vodi otkrivena su brojna arheloška nalazišta koja potiču još iz praistorije. Na lokalitetu Bogomoljište u Kukljinu postojala su naselja u eneolitu (3.500 – 2.000 p. n. e), bronzanom i gvozdenom dobu. Tokom gvozdenog doba (oko 1.300 do oko 400 p. n. e) na ovom mestu je podignuta gradina (utvrđenje). U Kukljinu se nalazi i utvrđenje iz ranovizantijskog perioda na lokalitetu Gradište. U njemu su pronađeni stari bronzani novci iz šestog veka. Od slučajnih nalaza u podnožju Gradišta, na mestu zvanom Ivlje, u Narodnom muzeju Kruševac čuva se gvozdena sekira dužine 19, a širine sečiva pet centimetara.

Blizina lokaliteta Konopljara u Čitluku, smeštenog na suprotnoj strani Zapadne Morave, gde su arheolozi iz Narodnog muzeja Kruševac pronašli seosko naselje i ostatke nekropole (grobnice) iz antičkog doba, ukazuje na postojanje ovakvog naselja i u Kukljinu. Ono je verovatno bilo povezano sa naseljem u Čitluku. Kako se u oba mesta nalaze termalni izvori, moglo bi se pretpostaviti da je bar jedan od njih eksploatisan i u antici. Izbor lokacije naselja sigurno je povezan sa postojanjem izvora.

Na nepunih osam kilometara od manastira Komarane, u Beloj Vodi, evidentirano je nekoliko arheoloških nalazišta. Prilikom gradnje crkve u Beloj Vodi, 1994. godine, otkriveni su ostaci zanimljivog građevinskog objekta, nalik kaldrmisanoj kamenoj stazi, u obliku ćiriličnog slova P. Sa spoljne strane staze u nizu su bile složene rimske krovne tegule (cigle). Nedaleko od ovog objekta nalazi se jama odakle je doskora vađena glina za pečenje opeke. Najverovatnije je reč o antičkoj ciglarskoj peći. U ovom selu su se nekada nalazile terme (javna kupališta), sigurno povezane sa lokalnim izvorima minerlanih voda.

U centru Bele Vode, oko 100 metara južno od Belovodske česme, u leto 2000. konstatovano je postojanje višeslojnog lokaliteta. Prilikom građevinskih radova pronađena je veća količina keramike iz starijeg gvozdenog doba i poklopac antičke zdele (činije). Na lokalitetu Pajkina Poljana pronađeni su nalazi iz neolita (oko 4.500 p. n. e). I na potezu Slatina nalaženi su predmeti iz neolita. Tu su pronađeni i ostaci crkvišta- postolje časne trpeze izrađeno od belovodskog peščara. Meštani kazuju da je na ovom mestu pronađena metalna ikona sa predstavom Bogorodice.

Inače, Bela Voda je poznata po ležištima kamena, čuvenog belovodskog peščara, od koga su izgrađene gotovo sve crkve i manastiri podignuti krajem 14. i početkom 15. veka.

Po predanju, manastir Komarane podignut je na temeljima svetinje iz četvrtog veka. Stari srednjovekovni manastir, po jednima, sagrađen je u vreme izgradnje Ljubostinje, a po drugima, u vreme gradnje Kalenića, krajem 14. i početkom 15. veka. Đurđe Bošković je zabeležio predanje da je manastir podigao (ili obnovio) Miloš Obilić.

Naime, kada je knez Lazar zidao crkvu u Kruševcu, i onu u Ljubostinji, on je za nastojnika kopanja kamena u majdanu Brajkovačkom, postavio Miloša Obilića. Ovaj šaljući na obe strane kamen po kneževoj zapovesti, birao je najbolje, a ono lošije i izlomljenu parčad ostavljao, pa je dao sazidati crkvu u Podini, kod kneževog konaka. Kada je docnije Vuk Branković kod kneza „opadao“ Miloša, on je i to knezu kazao: „Ti gradiš dve, a on gradi treću crkvu“, produživši opadanja i prebacivanja. Knez Lazar da bi se sam uverio, pojaše konja i sam dođe u Komarane, pa kad oko crkve obiđe i sve vide, rekne: „Ko mari za to“, tj. to nije nikakva šteta, teret ni trošak, a biće narodu nekad od potrebe. Od ove reči „Ko mari“ ostade ime manastir Komarane.

Moguće je da je manastir Komarane bio metoh Ljubostinje. Verovatno je prvobitno bio posvećen prazniku Pokrova Presvete Bogorodice, kada se, po tradiciji, održava sabor, kao i na Preobraženje. Desno od ulaza u pripratu, pronađen je turski novčić iz 1570, što znači da je manastir živeo u vreme obnove Pećke patrijaršije.

Sela između Oparića, Mijajlovca, Krčina i Bele Vode najverovatnije su, u prvim vekovima pod Turcima, pripadala manastiru. U okolini Komarana postoje stara crkvišta u Globarima, Krvavici, Šašilovcu, Konjuhu, Beloj Vodi, Kukljinu… To svedoči o razvijenom verskom životu u ovom kraju.

U prvoj polovini 18. veka manastir Komarane pripadao je tadašnjoj Eparhiji valjevskoj, a Mitropoliji beogradskoj. U manastiru je pronađen i grob monaha ili sveštenika Đorđija iz 1773. Grobnica u crkvi od davnina služi kao mesto za ozdravljenje bolnih.

U vreme Kočine krajine, 1788, Turci su započeli krvave represalije. Prvo su uhvatili Koču Anđelkovića i nabili ga na kolac, a zatim krenuli na ostale učesnike. Prva meta im je bio manastir Ljubostinja, zbog uloge koju je imao u Krajini. Iz Ljubostinje je pročitan proglas kojim se narod poziva na ustanak i Turci su je, iz osvete, do temelja porušili. Iguman Vićentije Jovanović sa bratstvom je jedva utekao i sklonio se u manastir Komarane. Posle nekoliko dana odmora i priprema za put, Vićentije, obavešten da su otkriveni i da su Turci krenuli na Komarane, hitno napušta ovo mesto i sa bratstvom preko Save prelazi u Austriju i nalazi utočište u fruškogorskom manastiru Hopovo. Turci su svetinju i sve oko nje sravnili sa zemljom. Po predanju, pre nego što su izbegli, komaranski kaluđeri su u goveđu kožu uvili najveće manastirske dragocenosti i zakopali ih na obližnjem brdu.

Tu, na dalekom severu (danas se ovaj hram nalazi u Slovačkoj), podigli su Srbi varoš Komoran i u njemu bogomolju posvećenu Vavedenju Presvete Bogorodice. To je najsevernija i jedna od najstarijih srpskih bogomolja u sastavu obnovljene Pećke patrijaršije, čije se jurisdikciono područje završavalo baš ovde, na gornjedunavskim međama.

Pošto su Turci manastir uništili, kako svedoči narodno predanje, dogodilo se da jedna čobanica idući za ovcama zapazi ostatke stare svetinje i ispriča to seljanima. Oni poželeše da obnove davno srušeni manastir. U pismu Milete Radojkovića knjazu Milošu iz 1828. godine, spominje se manastir Komarane „od tolikog vremena obataljen“. Na ovom mestu iste godine, podignuta je nova crkva. Hram je tu sagrađen zbog jake uspomene u narodu na stari manastir, a tu je bilo tradicionalno središte okolnih sela koja su bila bez crkve.

Paroh crkve komaranske Milan Nešić u jednom izveštaju Protojereju Okruga kruševačkog iz 1906, piše da je crkva Komaranska osvećena za Vlade knjaza Miloša Obrenovića od Arhiepiskopa srpskog i Mitropolita beogradskog Antima (prema postojećem natpisu na crkvi). Antimins je položio Arhiepiskop beogradski i Mitropolit srpski Mihailo.

Crkva je završena i opremljena 1831. Ktitor je bio Ivan Radisavljević- Hadžić. On je ovu bogomolju dao sagraditi kako bi okajao svoje grehe. Navodno je ubio nekog poturicu, dok je boravio u manastiru Kalenić. Ivan je odlučio da crkva bude posvećena Svetom Nikoli. Ivan i njegova supruga sahranjeni su uz oltarski zid.

U spisku svjaštenstva monaškog i mirskog reda u Srbiji godine 1836. navodi se da je Jerej Vučko Jakovljević iz Konjuha rukopoložen 20. jula 1803. godine u Kragujevcu, a Radivoje Ćirković 15. avgusta 1815, takođe u Kragujevcu. Oni su bili prvi sveštenici komaranske parohije nakon oslobođenja od Turaka.

Ne zna se kako je izgledao i koliko je ikona imao prvobitni ikonostas. Očuvane su samo tri ikone: Svetog Arhangela Mihaila, Svete Petke i Svetog Georgija. Odmah iznad vrata nalazila se hramovna ikona Svetog Nikole na kamenu oslikana oko 1830. (sada iza grobnice u crkvi). Sveti Nikola je prikazan u uobičajenoj ikonografskoj predstavi sa Hristom, koji mu vraća Jevanđelje i Bogorodicom koja mu prinosi omofor. Na ikoni se nalazi i ktitorski natpis. Novu hramovnu ikonu Svetog Nikole izradio je akademski ikonopisac i učitelj crtanja u Kruševačkoj gimnaziji, Milutin Marković.

Ikone Svetog Georgija, Svetog Arhangela Mihaila i Svete Petke izradio je kruševački živopisac Nastas Tomić, 1877. Očuvana je i jedna ikona Bogorodice sa Hristom na prestolu, nastala u drugoj polovini 19. veka.

Ovo seoce tada postaje versko, prosvetno i kulturno središte ovog kraja. Kraj manastira otvorena je jedna od prvih škola u ovom kraju. Svakako najstarija osnovna škola u Rasinskom okrugu. Sveštenički kadar komaranske crkve bio je dragocen za prosvećivanje naroda jer su oni bili jedini pismeni ljudi u ovom kraju. Kako stoji na ploči ispred ulaza u staru zgradu škole, počela je sa radom davne 1821. godine.

Škola je bila privatna jer su ostale bile mahom po varošima i većim selima. Prvi učitelj bio je Stefan Popović (Protić) iz Jasike. U školi je predavao i učitelj Miloje Jakovljević, bratanac sveštenika Vučka Jakovljevića iz Konjuha. Sredinom 19. veka u srpskim školama izučavali su se predmeti: katihizis (veronauka); sveštena istorija od početka do kraja; nauka hristijanska od početka do kraja; časlovac (bukvar)…

Možemo samo pretpostaviti kako je izgledao jedan školski dan u Komoranu. Škola je 1847. preseljena u Konjuh, jer se broj đaka iz godine u godinu povećavao.

Stara crkvena kuća izgrađena je 1863, a osveštao ju je najverovatnije Mitropolit beogradski Mihailo 1864. godine. U doba vladavine kneza Miloša manastir Komarane pripadao je varvarinskom protoprezviteratu, a povremeno je bio u nadležnosti jagodinskoj, kao 1844. i 1888.

Godine 1925. srušena je stara crkva i sagrađena nova od kamena. Hram je osveštao tadašnji Vladika niški Jovan 1936. godine. Crkva je zidana u novovizantijskom stilu. Projektovali su je Mika Marisavljević (rodom iz Milutovca) i Raja Rakić iz Konjuha, koji je sa živopiscem Sergijem Kamenovom izradio ikonostas 1932. Stara zvonara je podignuta kada i crkva, nova je sagrađena 1939. Radove je izvodio Milija Jovanović- Đukić, majstor- zidar iz Ljubave. Izgradnju je nadgledao tadašnji starešina crkve g. Jovan Tomić, paroh konjuški. Ova zvonara je kasnije srušena i 2004. godine sagrađena je nova, sredstvima Milovana i Miroslava Lukića iz Komorana. Zvonik je urađen po zamisli tadašnjeg predsednika Crkvenog odbora Milovana Miće Lukića.

Sveštenička kuća izgrađena je 1980, zalaganjem sveštenika Milana A. Vučićevića. Stara školska zgrada rekonstruisana je 1994. Projekat rekonstrukcije uradio je arhitekta Predrag Vertovšek. Uređenje dvorišta obavljeno je po projektu inženjera pejzažne arhitekture Gorane Mladenović iz Kruševca.

U tri odeljenja stare kuće formirane su tri muzejske zbirke sa knjigama, dokumentima i učilima (tabla, ormar, globus, računjalka, skamije…). U odžakliji su etnografski predmeti iz 19. veka. U poprečnoj prostoriji se nalaze crkveni eksponati, ikone i dveri iz stare crkve, knjige i pokloni vernika. Autorka postavke je etnološkinja u Narodnom muzeju Kruševac Živka Romelić.

Novi konak sagrađen je 1994. Iste godine na Preobraženje, tadašnji Episkop niški i potonji Patrijarh srpski Irinej je nakon odsluženja Arhijerejske liturgije, osveštao česmu u porti, staru 500 godina, i izvršio malo osvećenje stare crkvene kuće i muzejske zbirke u njoj. Tada su uručene pohvalnice dobrotvorima hrama.

Opravka crkve vršena je avgusta 2002. zbog oštećenja koja je manastir pretrpeo tokom zemljotresa, jula 1999. Projekat za sanaciju crkve uradio je poznati kruševački arhitekta Predrag Vertovšek. Radove je izvodila Tehnogradnja Kruševac, a preduzimač je bio Zoran Simić iz Mijajlovca. Radovi su izvedeni pod nadzorom Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kraljevo.

Dr Velibor Lazarević iz Bele Vode, Milan Vučićević, paroh konjuški i Milovan Lukić iz Komarana pokrenuli su inicijativu za obnovu manastira i dobili su blagoslov Episkopa kruševačkog Davida 12. marta 2012. godine. Pomenuta trojica zamolila su potom za razgovor na ovu temu tadašnjeg lazaričkog namesnika Dragog Veškovca i on ih je primio. Razgovaralo se tada na temu oživljavanja manastira Komarane i on im je obećao pomoć. Tako je i bilo. Na dan Uspenija Svete Ane, 6. avgusta 2012. u manastir Komarane dolazi Episkop David sa budućom nastojateljicom manastira Anastasijom. Nakon večernje službe Episkop je obavio narečenje nastojateljice manastira Svetog Nikole u Komaranu uz simboličnu predaju ključeva prvog manastira u eparhiji lazaričkoj. Činu su prisustvovali: paroh Milan Vučićević, protojerej Dragi Veškovac, Milovan Lukić, Rade Rakić i Miladin Smiljković iz Komorana, Dr Velibor Lazarević iz Bele Vode i protođakon Lazar.

Od 2012. manastir je ženski. Iste godine, 9. avgusta, na dan Svetog Pantelejmona, u manastir dolazi iskušenica Jasmina. Tako je crkva komaranska posle 224 godine ponovo postala manastir. Manastir je avgusta iste godine nasledio oko 1 hektar obradive zemlje, 70 ari porte i oko 20, 5 hektara šume.

Na dan Svetog Nikole, 19. decembra 2012. po prvi put je obavljen čin rezanja slavskog kolača. Od prvog avgusta do 31. decembra iste godine, zalaganjem sveštenika Milana Vučićevića, koji je nalazio dobrotvore, prinovljena je pokretna i nepokretna imovina, čime se narod radosno odazvao obnovi manastira.

U porti manastirskoj održava se sabor na Preobraženje još od 19. veka, kao i manifestacija „Dani Preobraženja”. Otuda izreka „vri ki u Komarana”. Jedan od većih sabora bio je na praznik Pokrova Presvete Bogorodice, 14. oktobra. Tada su dolazili mladi na ogledanje pred udadbu i ženidbu.

Manastir poseduje i veliku biblioteku sa oko 2.500 knjiga, zbornika i časopisa. Počev od 1995, osnovne škole čija su sela nekada pripadala komoranskoj osnovnoj školi, radi očuvanja uspomene na staru školu pri crkvi komaranskoj, svake godine u porti, organizuju kulturno-obrazovni program (školski čas). Kod manastira se povremeno održavaju i likovne kolonije. Manastirska slava je letnji Sveti Nikola.

Manastir Komarane deo je Eparhije kruševačke.

Ognjen Milićević