Manastir Grabovo

Hram Svetih apostola Petra i Pavla

-Svetinja koja vaskrsava kroz vekove-

Na desetak kilometara od Ražnja, u podnožju planine Bukovik nalazi se manastir Grabovo posvećen dvojici Hristovih apostola i ugodnicima Božijim Svetom Petru i Pavlu koji pobediše greh, smrt i đavola propovedajući Jevanđelje i postradavši mučenički za Gospoda Isusa Hrista. Podigao ga je oko 1380. godine vlastelin kneza Lazara, župan Vukoslav, otac Crepa Vukoslavića (u narodnoj pesmi Orlović Pavle koga je pronašla kosovka devojka). Sagrađen 110 godina pre otkrića Amerike, opirao se svim iskušenjima kroz vekove. Dva puta je spaljivan od Turaka, ali je uvek iznova vaskrsavao. U zadnjih 200 godina hram je služio kao parohijska crkva i bio mesto okupljanja vernog naroda ovog kraja, utočište borcima u bratoubilačkom ratu, seoskim učiteljima, sveštenicima… Blagoslovom Njegovog Visokopreosveštenstva Mitropolita i Arhiepiskopa kruševačkog G. Davida ova velika svetinja je obnovljena i proglašena za manastir, 2014. godine.

Od praistorije predeo oko Kruševca, Stalaća, Ražnja, Paraćina i Aleksinca važio je kao izuzetno značajno putno čvorište, pa je ova oblast ostala poznata po nazivu kapija Pomoravlja. Ovde je prolazio najvažniji strateško- trgovački putni pravac antičkog Balkana, koji je povezivao Beograd i Konstantinopolj (Carigrad). Među pronađenom keramikom najzanimljiviji je odlomak male šoljice sačuvan samo u donjem delu, ukrašen reljefnim trakama. Šolja potiče iz 150 ili 50. godine pre Hrista. Ovaj nalaz pronađen na samom starom Carigradskom drumu, kod Mozgovačke reke, uz današnji put Deligrad-Aleksinac, svedoči o kontinuitetu ovog putnog pravca. O velikom značaju koji je ovaj kraj imao kroz istoriju svedoče brojna arheološka nalazišta i naselja iz praistorije i pozne antike.

Na lokalitetu Drugovac (Crni Kao) pronađeno je 33 figurina različitog stepena očuvanosti. Nekoliko primeraka ovih figurina čuva se u Narodnom muzeju Kruševac. Pronađene su prilikom arheoloških iskopavanja tokom 1959/60. godine, a obavio ih je Narodni muzej Kruševac u saradnji sa kolegama iz Narodnog muzeja Beograd.

I na lokalitetu Šetka (Utrine) pronađeno je šest vinčanskih figurina različitog stepena očuvanosti.

Između Bukovika i Južne Morave nalazi se lokalitet Bradarac (Srednje Polje). Sedam figurina iz vinčanskog perioda sa ovog nalazišta čuva se u praistorijskoj zbirci Narodnog muzeja Kruševac.

Ukupan broj neolitskih figurina koje su prikupljene sa pet lokaliteta u Aleksinačkoj i Ražanjskoj opštini iznosi 94.

Prema pričama meštana u selu Mađere na lokalitetu „Češmina glava” mogu se pronaći tragovi starog vodovoda od keramičkih cevi.

Na lokalitetu Tatarin u selu Praskovče konstatovano je nalazište iz perioda starčevačke kulture (6.200- 5.400 p. n. e). U neposrednoj okolini Ražnja konstatovani su su još i praistorijski i antički lokaliteti Markova Bara (Mađere), Pardička reka (Pardik), Konopljište i Jovanovac (Novi Bračin), kao i nalazište vinčanske kulture Lukinski breg (Vitoševac)… Iz Ražnja potiče i nalaz mermerne ikone sa predstavom persijskog božanstva svetlosti Mitre. U Narodnom muzeju Kruševac čuva se jedan bronzani novčić rimskog cara Konstansa iz 337- 341. godine pronađen u Ražnju, kao i bronzana krstasta fibula iz 3. ili 4. veka pronađena kod Braljine.

U antičkom periodu doline Morave prate rimska naselja, putne stanice, od kojih su u zoni moravskog stava, Praesidium Dasmini u današnjem Novom Bračinu (spominje se kod Prokopija), Mutatio Cametas kod Ražnja, na potezu „Šabazovica“ i Praesidium Pompei, u selu Ćićina, na mestu „Zindan”. U kasnoantičkom periodu, ovaj deo Pomoravlja, nalazi se u okvirima provincije Mediteranska Dakija, čije međe idu do grada Horreum Margi, današnje Ćuprije (glavne žitnice i episkopskog središta u 4. veku).

Kapija Pomoravlja 

Rimljani su na ovom mestu izgradili put (Via militaris) 33. ili 34. godine. Nakon Praesidium Dasmini sledeća putna stanica je Mutatio Cametas (nalazila se kod Ražnja). Rimski drum je od Dasminija išao pitomom, blago zatalasanom dolinom, zatvorenom padinama Poslonskog i Bukovičkog pobrđa, gde srećemo više arheoloških nalazišta. Jedinu putnu poteškoću čini neugodni prevoj Mečka. Upravo nadomak Mečke nalazi se Ražanj.

Na istoj deonici tokom srednjeg veka i turske vladavine, u blizini Ražnja prolazio je Carigradski drum, jedna od najznačajnih saobraćajnica na Balkanu. Krstoobrazne fibule, kakve su pronađene na lokalitetima kruševačkog kraja, i one pronađene na lokalitetima Velikog Pomoravlja i Južnog Pomoravlja, mogli su nositi samo predstavnici vojne i mesne vlasti, koji su boravili na važnim tačkama uz magistralni moravski drum. Nije slučajno da se upravo tu nalazila oblast Smiles za koju se u vizantijskim izvorima tvrdi da je bila jedna od utvrđenijih u Vizantiji u 12. veku.

Objašnjenja strategijskog značaja moravske doline koja je ostavio istaknuti srpski vojskovođa, general, učesnik srpsko- turskih (1876-8.) i srpsko- bugarskog rata, vojni geograf, istoričar i književnik Jovan Dragašević su još uvek inspirativna. Naročito su interesantna njegova zapažanja po kojima onaj ko kontroliše Kosovo i Moravsku dolinu kontroliše ceo Balkan.

A pošto nije moguće sprečiti Srbiju da kontroliše Pomoravlje onda će velike sile učiniti sve da spreče Srbiju da kontroliše i Kosovo jer bi bila ključni faktor na Balkanu.

Ova trasa korišćena je i tokom 16, 17, 18, 19 i 20. veka. Po izgradnji železničke pruge 1884. godine dolinom Morave, Carigradski drum gubi na značaju, a posle izgradnje savremenog auto-puta prestaje da se koristi. Danas se samo po negde vide njegovi ostaci obrasli šumom ili korovom.

Legenda o Ražnju govori o gradu još iz doba Rimljana. Tada se ovaj grad zvao Arsena, što u bukvalnom prevodu znači „magacin za smeštaj ratne opreme“. Po jednoj legendi Ražanj je dobio ime po planini Rožanj koja se nalazi u neposrednoj blizini Grabova. Po drugoj legendi, smatra se da sam naziv Ražanj potiče iz turskog doba. Jedna od legendi kaže da su se stanovnici ove varošice štitili od najezde Turaka zašiljenim koljima koji su ličili na ražnjeve. Po jednoj od nepotvrđenih legendi, Turci su neku babu po kazni natakli na kolac i pekli je na vatri kao na ražnju za primer ostalima, pa je tako nastalo i ime mesta.

Manastir Grabovo

Hrišćanstvo je u Nišu objavljeno kada i u svim gradovima Gornje Mezije, u vremenu apostola Pavla, osnivača mnogih crkava na Balkanu: solunske, filipljanske, atinske i korintske. Nepoznato je to da li je Niš tada imao svoju episkopiju ili je bio potčinjen nekoj drugoj. Prva pisana svedočanstva o episkopiji Naiskoj su iz sredine 4. veka (pre 343. godine). Po hrisovulji vizantijskog cara Vasilija II od 1018. godine obuhvatala je, pored Niša, i krajeve oko Bele Palanke, Prokuplja, Koprijana, Toplicu i Svrljig. Krajem 12. i početkom 13. veka ovaj kraj je češće prelazio iz vizantijskih u mađarske, srpske i bugarske ruke. Sveti Sava je za krajeve Niške eparhije pod srpskom vlašću osnovao posebnu episkopiju sa sedištem u manastiru Svetog Nikole u Toplici. Iz toga vremena poznat je samo jedan episkop niški Nikodim (oko 1279. g).

Manastir Svetog Petra i Pavla u Grabovu podignut je za vreme vladavine kneza Lazara, oko 1380 godine. Njegov ktitor je Lazarev vlastelin župan Vukoslav, otac vojvode Crepa (u narodnim pesmama opevan kao Orlović Pavle). Upravo u to vreme, na Božić 1381. godine vođena je prva veća bitka između Srba i Turaka posle Marice, kod reke Dubravnice u blizini Paraćina. Srpska vojska koju su predvodili gospodar Petruskog krajišta i ktitor manastira Lešja Crep Vukoslavić i Vitomir odnela je pobedu. Do sukoba je najverovatnije došlo usled pokušaja Osmanlija da posle pljačkanja po Bugarskoj, upadnu u Srbiju i nastave svoj pohod. Po predanju, Vukoslav i Crep su često dolazili na planinu Bukovik da love divljač. Zavoleli su ovaj kraj i sagradili sebi zadužbinu pored dva izvora lekovite vode.

Manastir nije bio toliko veliki, a imao je oko 300 hektara imanja.

Posle Kosovskog boja i pogibije kneza Lazara, na presto je došao despot Stefan Lazarević. Mnoge kolonije monaha tada su bile prinuđene da beže sa desne na levu obalu Morave i traže utočište u manastirima. O tome svedoče srednjovekovni zapisi kaluđera.

Sultan Bajazit je imao pet sinova koji su se borili za vlast: Sulejmana, Mehmeda, Isu, Mustafu i Musu. Despot Stefan Lazarević priklonio se Sulejmanu koga pobeđuje njegov brat Musa. Posle pobede, 1413. godine, Musa organizuje kaznenu ekspediciju i poruši Bovan, Soko, Stalać, Kruševac, a manastir Grabovo spali do temelja. Tada se preko 30 monaha sa brojnim stanovništvom iselilo u Bugarsku.

Kako piše nepoznati inok „velike nevolje pobožnosti hrišćanskoj” behu i 1434, a 1437. bilo je „preselenije mnogim inokom”. Najveće preseljenje kaluđera dogodilo se 1445. godine. Tada su Turci grad Petrus i petrušku oblast potpuno opustošili. Iz ovoga se može zasigurno zaključiti da je u 15. veku monaški život na ovim prostorima doživeo svoj procvat, kada su manastiri i crkve bili puni crnorizaca i naroda.

Obnova svetinje

Tri veka nakon rušenja manastira, narod je dolazio na ovo sveto mesto. Prenosilo se s kolena na koleno da je na ovom mestu nekada postojao manastir. Po volji Božijoj, oko 1780. godine počela je da vaskrsava i oživljava svetinja. U njemu su prvobitno boravila dva ili tri monaha, čiji se iguman nalazio u manastiru Svetog Romana. Prvo je 1756. obnovljen porušen manastir Sveti Roman, a posle 15 ili 20 godina podignuta je mala crkva, kasnije manastir Svetog Petra i Pavla u kome je živelo 32 kaluđera.

Za vreme turske ofanzive, leta 1809. godine, Gušanac Alija je potpuno spalio obližnji manastir Svetog Romana, a zatim se u njemu utaborio sa svojim vojnicima. Dok su njegove prethodnice dopirale do Ćuprije, Srbi koji su živeli u blizini Carigardskog druma, sklanjali su imovinu, žene i decu u najdublje šume i najnepristupačnije planine. Turci su se u ovim predelima zadržali sve do početka oktobra 1809, a onda su se povukli ka Nišu.

Nakon propasti Prvog srpskog ustanka, 1813. godine, kada su Srbijom harale čete zloglasnog Sulejman-paše Skopljaka, Turci su ponovo srušili i zapalili manastir Grabovo. Međutim, Srbi su duhovno i materijalno jačali i molili se Bogu. Hteli su ponovo da obnove ovaj hram.

Knez Miloš je veoma mnogo učinio na podizanju novih i obnovi starih crkava. On je već 1820. izobičajio da se za opravku crkava traži vezirovo odobrenje. Knez još 14/26. decembra 1815. piše knezovima svih nahija da se popišu sve crkve i crkvišta. Odmah zatim se naređuje i njihova obnova. Od početka dvadesetih godina to je već pravi pokret iza koga stoji država. Forsira se izgradnja i obnova crkava i u neoslobođenim krajevima, ali je tu i dalje neophodna dozvola paša. Za kruševački kraj nadležan je bio leskovački Šašit paša.

Oko Bogojavljenja, 1831. godine predstavnici okolnih sela dobili su usmenu dozvolu od serdara ražanjskog Kara- Hasana da zidaju crkvu na temelju stare, ali da ne sazna leskovački Šašit paša. Ubrzo serdar umre. Paša, saznavši da se hram zida bez njegovog znanja i znajući da je ovo mesto saborno, kulturni i istorijski centar, odbije da im izda dozvolu. Ljude koji su došli kod njega pohapsi i zatraži otkup za njih (čak 3.500 groša). Seljaci iz okolnih sela sakupe polovinu otkupa a za drugu polovinu se zaduže kod manastira Svetog Romana (1.181 groš). Ostali deo sredstava obezbedila su dva trgovca iz Ražnja i jedan iz Aleksinca.

Pred Mitrovdan 1832. godine, braća Frenčevići Osman-beg i Selim-beg, spahije iz Kruševca, oteli su iz aleksinačkog sela Mozgova dve devojke- Mariju i Milanu. Najpre su ih odveli u svoj harem u Kruševac, a posle toga u Niš, gde su ih poturčili i dali im turska imena, Mariji- Jurmusa, i Milani- Fatima. Otmica tih dveju devojaka bila je povod da Srbi ustanu na oružje u aleksinačkoj, paraćinskoj i kruševačkoj nahiji. Knez Miloš je odmah pozvao u pomoć rusku diplomatiju. Na kraju su se obe devojke vratile roditeljima, a Srbiji je priključeno šest nahija koje su joj pripale još prilikom potpisivanja Bukureškog mira, 1813. godine. Tada je i ovaj kraj konačno oslobođen od Turaka.

U izgradnji crkve Svetog Petra i Pavla učestvovao je narod iz svih okolnih sela. Radovi na obnovi svetinje otpočeli su 1835. godine. Godine 1837. tadašnji episkop timočki Dositej osveštao je antimins, koji je bio u upotrebi do osnivanja Eparhije kruševačke, 2011. godine. Crkva, veća i lepša, izgrađena je na starim temeljima 1840, a osveštao ju je na Petrovdan 1844. godine episkop timočki Dositej (Novaković), za vreme vladavine kneza Aleksandra Karađorđevića. Konak je sazidan 1864. godine. Od 1942. do jula 1944. godine u njemu se nalazio štab Deligradskog korpusa Jugoslovenske vojske u otadžbini na čelu sa kapetanom Vlastimirom Vesićem, sinom sveštenika Dušana Vesića iz Pepeljevca. Nakon bratoubilačke bitke na Bukoviku on se sa svojom četom povukao preko Drine u Bosnu.

Do tada parohijska crkva, blagoslovom Njegovog Preosveštenstva Episkopa kruševačkog G. Davida, na Petrovdan 2014. godine, Grabovo ponovo postaje manastir. Danas je to aktivan ženski manastir koji čuva čestice moštiju 75 svetitelja i repliku Čudotvorne ikone Bogorodice Jerusalimske (ikonu je po predanju naslikao Sveti apostol Luka, a rađena je po autentičnom liku Majke Božije). Zvuk zvona probudio je pomalo uspavano Grabovo. Čuje se otkako se tu doselila monahinja Agapija. Čim se doselila, mati Agapija postala je deo zajednice. Izgrađen je most i put do manastira, pristigla je replika jerusalimske ikone Presvete Bogorodice sa poludragim kamenjem i kamenom sa groba majke božije, pa to olakšava i oplemenjuje rad i svešteniku koji ovde obavlja službu svake nedelje i praznika. Manastirska slava obeležava se 12. jula na Petrovdan. Svake godine se kraj manastira održava Petrovdanski sabor.

Hram je obnovljen, potrebno je još samo oslikati unurašnjost crkve. Porta je lepo uređena. Mnogi vernici dolaze u manastir da se duhovno okrepe i osete mir, tišinu i blagodat ovog mesta. Nadamo se da će jednog dana ova velika svetinja biti uvrštena na mapu eksurzija, kako bi budući naraštaji mogli više da nauče o našoj istoriji i veri koja nas je kao narod održala da opstanemo uprkos velikim iskušenjima.

Pripada Eparhiji kruševačkoj.

Ognjen Milićević

Foto: Turistička organizacija opštine Ražanj, Screenshot YouTube TV Hram