Kruševački spomenar: August Cesarec – dobri vojnik Ilija u Kruševcu

Veliki hrvatski pisac August Cesarec je kao vojnik austro-ugarske vojske služio vojni rok u okupiranom Kruševcu (od 25. 3. 1916. do 28. 9. 1918). Gotovo sve pesme koje je objavio u zbirci „Stihovi“ (1919) nastale su u Kruševcu. U pesnikovoj zaostavštini nađeni su originalni rukopisi pesama sa datumima njihovog nastanka. Cesarec ih je pisao u ekavici.

U Kruševcu su nastale i pripovetke „Pravednikova dvojaka mera“ i „Golgota osmorice“, zatim „Duh utrobe“ i roman „Bijeli lutalac“ (1917), atmosfera koju je doživeo prilikom odlaska iz Kruševca očigledno je prisutna u priči „Na poslednjim tračnicama“.

Njegov odnos prema gradu, prema porobljenoj Srbiji evidentan je u pismima koja je slao sestri u Zagreb, ali je vidljiv iz pripovedaka sa motivima iz Kruševca gde se autor identifikuje sa glavnim junakom Ilijom Korenom: „Kao vojnik Ilija Koren pošao je u okupiranu Srbiju najviše po svojoj vlastitoj želji, da tu želju, u kojoj je tada još gledao naš Pijemont, proćuti, s njom se saživi i, uprkos odori koju je morao da nosi, bude prijateljski svjedok njenih iskušenja, njene Golgote“.

August Cesarec, književnik, publicista i revolucionar rođen je u Zagrebu, 4. 12. 1893, a kao sin stolarskog radnika, člana Socijaldemokratske stranke, socijalistički je usmeren već kao srednjoškolac.

U pripovetki “Iz svijeta potlačenih”, koju objavljuje 1910. vidljiva je socijalno-kritična književna tendencija, a to će ostati bitno obeležje njegovog književnog i publicističkog rada do kraja života.

“Rat naroda s narodom je ludorija. Ali rat naroda s vlastodršcima, sirotinje s gospodom, opravdan je. I dok god narod ne bude uvidio da su zakoni današnjeg vijeka zli a poredak truo, bit će mu rođena domovina tamnicom, a vlastita država krvnikom.”

Cesarec je uhapšen 1912. godine i optužen za učestvovanje u atentatu na kraljevskog poverenika Slavka Cuvaja. Osuđen je na pet pa na tri godine robije, koju je izdržavao u kaznionici Sremska Mitrovica. Godine 1914., nakon 21 meseca izdržane kazne, zbog oboljenja od tuberkuloze pušten je uslovno s robije. Boravio je 1937. godine u Španiji, o čemu je pisao u knjizi „Španski susreti“.

Nakon okupacije i uspostave NDH, zatvoren je u logoru Kerestinec. Nakon streljanja Otokara Keršovanija i drugova organiziran je, u noći između 13. i 14. jula, beg iz Kerestinca. Beg nije uspeo zbog loše organizacije i gotovo svi su begunci uhvaćeni i odvedeni u podrum zatvora u ulici Račkoga 9. Par dana posle stavljeni su pred senat pokretnog prekog suda i zbog pokušaja pobune protiv Državne vlasti osuđeni na smrt. August Cesarec je pogubljen zajedno sa ostalim drugovima u zagrebačkoj Dotrščini, 17. jula 1941.