Staročaršijske priče: Ko je nama bio despot Stefan Lazarević

– Prvi veliki kruševački sin –

Stefan se rodio 1377. godine u Kruševačkom gradu. U narodu poznat i kao Stevan Visoki, vladao je Srbijom sa titulama kneza (1389—1402) i despota (1402—1427). U svoje vreme je važio za jednog od najboljih vitezova i vojskovođa, a njegova književna dela („Slovo ljubve“) ga čine jednim od najvećih srpskih književnika srednjeg veka

Priredio: Ivan St. Rizinger

Despot je bio vrstan diplomata svoga vremena i razumeo se u tadašnju geopolitičku situaciju. Uvek je nastojao gledati sa kojom stranom je najbolje imati saradnju i vazalne odnose, sve zarad dobrobiti svog naroda. Bio je vazal, dobar i blizak saradnik sa Osmanlijama, Vizantincima i Ugarima, što pokazuje njegovu političku spretnost, koja ga, uz vrhunske militarne sposobnosti i zakonodavnu vlast svrstava među najbolje srpske srednjovekovne vladare, po mnogima čak i najboljeg i najsposobnijeg.

Večno razapet između surovih istina i veličanstvenih legendi srpski narod je kroz bolne vekove turske okupacije iz traženja utehe, makar u slavi predaka, pokušavao da se izbori sa svakodnevnim košmarima. Tako smo vremenom dobili arhijunake, arhiizdajnike i arhineprijatelje, koji su to uglavnom postajali dva-tri veka nakon zemaljskog bivstvovanja i njihov oreol uglavnom je zavisio od mašte narodnih pevača i pripovedača. Tako je knez Lazar postao car, Vuk Branković – izdajnik, a Jug Bogdan i njegovi sinovi – stvarni likovi… Ipak, ličnost oko čije uloge u istoriji i harizme se slažu gotovo svi tadašnji hroničari i sadašnji istoričari je pesnik, ratnik i državnik, sin Lazarev – despot Stefan Lazarević, prva istorijska ličnost rođena u Kruševcu.

Šta su zapravo relevantni istorijski zapisi o njemu i šta u njima piše – od Kosovskog boja pa do vremena kada je svoju vladavinu preselio na sever?

Otac o njemu izrekao proročke reči
Stefanovo rođenje nije zauzelo značajnije mesto u kultnim spisima o njegovom ocu.

Događaj je bio izuzetno važan za kneza Lazara, jer je naslednika dobio tek 1377. godine, u svojim poznijim godinama. Jedino najmlađi pisac, Andonije Rafail, ističe da se Stefan uručio roditeljima kao nalik biseru. Pisac je zatim naveo da je otac o njemu izrekao proročke reči svojim velmožama. Naznačio je takođe da se preko oca Stefan ukrasio dostojanstvom kneza, zahvaljujući čemu je vladao načelstvom srpske države.

Najviše konkretnih podataka o stanju u državi Lazarevića posle Kosovske bitke daje patrijarh Danilo III u svom delu „Slovo o Svetom knezu Lazaru“, za koje se pretpostavlja da je nastalo oko 1393. godine. Naglasio je kako su se neprijatelji sa svih strana pokrenuli na srpsku zemlju.

Precizirao je da je opasnost dolazila i iz Ugarske, a ne samo od Turaka. Videla se po njemu tada žalost i beda, a zemlju je zadesilo veliko razaranje, dok su plač i ridanje bili neutešni. Kneginja Milica je odbacila žensku nemoć i prihvatila se muške dužnosti, jer su je strašne okolnosti na to naterale. Rukovođenje državnim poslovima kneginja je preuzela zbog maloletstva sina Stefana. Milica se 1393. godine zamonašila i uzela ime Jevgenija.
Do stvaranja kulta kneza Lazara došlo je, po svemu sudeći, u vreme kada je Vuk Branković uživao prvenstvo među preostalim srpskim oblasnim gospodarima.

Većina autora kultnih spisa o knezu Lazaru je zabeležila da je Stefan preuzeo vlast odmah nakon očeve smrti. Jedini koji je zapisao da se to dogodilo tek nakon što je Stefan postao punoletan bio je patrijarh Danilo III. Naveo je da je to bilo kad je najstariji Lazarev sin dostigao „savršeni uzrast“, dodavši da ga je patrijarh blagoslovio, te da se od tada imenovao kao veliki knez Stefan, da se nazvao samodršcem i vladarem Srba. Ovim činom crkva je još jednom jasno naglasila ko ima njenu podršku i ko je legitimni naslednik kneza Lazara. Pretpostavka je da se svečanost odigrala 1392. ili 1393. godine.

Treba reći da je Danilovo delo uopšte jedini izvor u kome je zabeleženo Stefanovo preuzimanje vlasti. Obično se smatra da je to učinjeno na saboru, mada taj termin pisac konkretno ne navodi.

Lik Stefana Lazarevića u kultnim spisima posvećenim njegovom ocu oblikovan je, čini se, u skladu sa njegovim uzrastom i vremenom u kome su spisi nastali. U sceni prenosa kneževih moštiju, koja je centralni deo više spisa, on je pomenut kao neko ko je sa majkom i bratom izašao da dočeka očevo telo. Pojedini pisci su, kako je rečeno, preneli i njihove reči tuge, u kojima su se požalili na svoj položaj. Opet, i u delima koja su nastala krajem XIV i početkom XV veka Stefan se pojavljuje kao osoba kojoj je potrebna pomoć svetog kneza kako bi se izborio sa nedaćama koje su ga zadesile.

Naznačeno je, doista, da se u spisima nastalim posle 1402. godine, on preobražava u kult zaštitnika aktuelnog vladara, kao i u molitveni štit od nevernika. S druge strane, ne postoji dinastički kult kao kod Nemanjića, već na mesto vladalačke porodice dolazi ugrožena otadžbina.

Primećeno je i da se oseka u nastanku kultnih spisa poklapa sa vremenom učvršćivanja vlasti Stefana Lazarevića.

Naoštrene strele u srca neprijatelja

Traženje pomoći od svetog kneza u kultnim spisima nije bilo tema samo prvih godina posle bitke na Kosovu. Monahinja Jefimija je to učinila u svojoj „Pohvali knezu Lazaru“.Zamolila je svetitelja da moli Boga za njegove sinove i one koji im služe sa verom i ljubavlju, pošto su protiv njih podigli pobunu i oni koji jedu njihov hleb, a zaboravivši dobra koja im je učinio.

Razložno se pretpostavlja da se pod pobunom onih koji su bili potčinjeni Lazarevićima misli na zaveru istaknutih vlastelina Nikole Zojića i Novaka Belocrkvića. Knez Stefan je, doznavši za zaveru od izvesnog Mihaila, uspeo da se obračuna sa pobunjenicima. Nikolu Belocrkvića je pogubio, dok je Nikolu Zojića naterao da se zamonaši sa ženom i četiri kćeri. Utvrđeno je da su se ova zbivanja odigrala tokom prve četvrtine 1398. godine.

Kao osmanski vazal, mladi Stefan je predvodio srpske pomoćne odrede u bitkama na Rovinama, kod Nikopolja i Angore. Posle bitke kod Angore je od Vizantinaca u Carigradu dobio zvanje despota (1402), a krajem 1403. ili početkom 1404. godine, stupio je u vazalne odnose i sa ugarskim kraljem Žigmundom od koga je dobio Mačvu, Beograd (u koji je 1405. smestio svoju prestonicu), Golubac i druge posede, a kasnije (1411) i Srebrenicu.

Posle velikog poraza kod Angore, otpočeo je građanski rat u Osmanskom carstvu, ali i sukobi među srpskom vlastelom, prvo između Lazarevića i Brankovića, a potom i između samog Stefana i njegovog mlađeg brata Vuka.

Po svoj prilici, iz tog perioda je i „Pohvalno slovo Svetom knezu Lazaru“, u kome je nepoznati autor pozivao kosovskog mučenika da svoje stado, koje je okupio, ne preda pastiru koga ne poznaju, kao i da se ono ne rastera. Nešto niže pozivao je svetog kneza da se lati oružja i zabode naoštrene strele u srca neprijatelja. Takođe, pisac je vapio da im svetitelj prizove mir. Zapažamo da je pisac ovog dela gajio slična osećanja kao i autor pomenute službe. Oseća se u njihovim rečima sva težina položaja u kojoj se despot Stefan našao u vreme nakon Angorske bitke.

Sukobi u Srbiji su se okončali 1412. izmirenjem Stefana i njegovog sestrića Đurđa, dok je kao pobednik iz borbi među Osmanlijama izašao 1413. Mehmed I, zahvaljujući srpskoj pomoći, nakon čega je, za Srbiju, usledio period mira. Posle smrti svog sestrića Balše III Balšića, nasledio je Zetu, oko čijih primorskih gradova je vodio rat protiv Mlečana. Pošto nije imao dece, Stefan je na saboru u rudničkoj Srebrnici 1426. imenovao svog sestrića Đurđa za naslednika.

Na dvoru despota u Kruševcu

Despot Stefan je obilato pomagao razvitak književnosti i umetnosti uopšte. Na dvoru u Kruševcu, u manastiru Manasija naročito, radio je znatan broj književnika i prepisivača. Njihov uticaj na razvitak srpske književnosti osećao se i posle pada Despotovine. Konstantin Filozof kaže da se dvorani despota Stefana nikada nisu grohotom smejali, „ni vikali, ni raskoš terali… Vika i lupanje nogama ili smeh ili nespretna odeća nije se smela ni pomenuti, a svi behu obučeni u svetle odeće, koju je razdao sam on“ (tj. despot Stefan). Na dvoru je slušana samo ratna muzika. Jedina despotova razonoda bile su knjige i lov sa sokolom. To je i razumljivo kada se zna da se bavio književnošću i zakonodavstvom i bio jedan od najobrazovanijih vladara svoga doba.

Pored vladara i njegove porodice, u Kruševcu su stanovali i mnogobrojni dvorski službenici. Poznata su nam imena mnogih od njih. Kao potpisani svedoci na povelji Dubrovčanima javljaju se na dvoru kneza Lazara logotet Nenad, župan Petar, čelnik Miha i kefalija Gojislav, knežev namesnik u Novom Brdu. Uvođenjem novih zvanja broj dvorskih službenika je povećan. Dvorodržica je 1399. godine bio Radivoj.

Poznato nam je i ime protovestijara (ministra finansija) Evgenija. Zvao se Ivan (ili Jovan). Bio je katolički sveštenik u Novom Brdu. Nema sumnje da je dužnost Ivanova bila da se stara o finansiranju izgradnje manastira Ljubostinja.

Dubrovčani ga 1400. godine mole da se zauzme za njih kod kneza Stefana i opravda ih što mu nisu odgovorili na neko pismo.
Despot Stefan je podelio činovnike na tri reda: starešine pojedinih resora, članove telesne straže i činovnike za spoljnu službu. Najviša činovnička zvanja su veliki vojvoda na dvoru i vojvode u pojedinim pokrajinama.

Najuži dvorski savet zvao se sinklit. Nema sumnje da je savetnike imenovao despot Stefan. Svakako su to bili ljudi odani despotu i spremni da se u svemu povinuju njegovim naredbama. Na ugovoru sa Mlecima potpisao se Vojin Juga, vojvoda. Često se pominje veliki vojvoda Radoslav Mihaljević, koji je dao da se prepiše osam crkvenih rukopisa. Znamenit diplomata despota Stefana bio je vojvoda Vlatko. Mlečići više puta ističu njegovu diplomatsku umešnost i obrazovanje. Visoki dvorski činovnici bili su čelnici. Sačuvana su imena nekih od njih: Tuba 1389, Vuk i Vita 1402, Petar i Hrebeljan 1405. godine. Jedan od njih, Radoš, imao je u posedu 70 sela, od kojih neka u okolini Kruševca. Rizničar despota Stefana bio je Vukašin. Na dvoru u Kruševcu je bilo i globara (prikupljača novčanih kazni), desečara (sabirača desetka), pisara, sokolara… kao i tri Turčina: Ajdin, diplomata i vojskovođa, Šain, despotov vojskovođa po kome se zove i jedna kula na smederevskom gradu i Alijaz-beg.

Dvor u Kruševcu svakako je imao bogatu biblioteku, jer nije poznato da su se deca kneza Lazara obrazovala van Kruševca. „U državnog gospodara“ kaže Konstantin Filozof, „mnoštvo knjiga po mestima i manastirima i domu“. „Novi Manas“, nazivali su obrazovani savremenici despota Stefana i time, upoređujući ga sa znamenitim vizantijskim istoričarem, isticali njegovu izuzetnu prosvećenost. Kasnije se i njegova zadužbina Resava sve češće naziva Manasija.

Pored pergamenta, od XIII veka piše se i na papiru. Rukopisi su pisani crnim mastilom, a pisma, naslovi i poglavlja knjiga crvenim mastilom. Potpisi vladara i vlastele overavani su pečatima, najčešće pečatima na prstenima koji su imali ili samo monogram vlasnika ili monogram sa likom neke životinje. U pismima je bilo pesničkih obrta. Najomiljenija su bila poređenja sa suncem, ali je bilo i psovki. Preovlađivali su učtivi ton i prefinjeni oblici izražavanja. Despot Stefan piše, na primer, Dubrovčanima: „mudrim, poštenim i našim dragim prijateljima“.

Despot Stefan je obilato pomagao razvitak književnosti i umetnosti uopšte. Na dvoru u Kruševcu, u manastiru Manasija naročito, radio je znatan broj književnika i prepisivača. Njihov uticaj na razvitak srpske književnosti osećao se i posle pada Despotovine. Ne pišu se i ne prepisuju samo crkvene knjige. Zabavnim i naučnim knjigama posvećuje se sve više pažnje. One su različite sadržine, a služe za razonodu i pouku. Za vreme despota Stefana javljaju se u književnosti prvi znaci humanizma.

Postepeno je u književnosti prelaženo iz srednjovekovnog asketizma na stil renesanse. Na dvoru u Kruševcu ponikla je prva škola za reformu jezika i pravopisa. Jedan od osnivača škole svakako je Konstantin Filozof, koji je bio neka vrsta profesionalnog učitelja i naučnika.

Sačuvane su dve knjige iz biblioteke despota Stefana. Čuvaju se u Svetoj Gori: „Lestvice“ (simbolično: vrlina) Jovana Lestvičnika i „Tumačenje Jevanđelja“ ohridskog arhiepiskopa Teofileta. Na obadvema je oznaka: „Ovo je knjiga blagočestivoga despota Stefana“.

Stefan Lazarević se u septembru 1405. oženio Jelenom, ćerkom Frančeska II Gatiluzija (1384—1404), đenovljanskog gospodara Lezbosa i sestrom Irine (Evgenije) Paleolog, supruge Jovana VII (savladar 1376—1379, car 1390, regent 1399—1403). Ovaj brak je bio ugovoren tokom njegovog boravka u Carigradu 1402, u doba kada je gradom i Vizantijom upravljao Jovan VII, u ime svog strica Manojla II (savladar 1373—1391, car 1391—1425). Jelena i Stefan nisu imali dece, a ona se posle sklapanja braka u izvorima ne spominje, niti je prikazana u ktitorskim kompozicijama Stefanovih zadužbina, na kojima je on uvek naslikan sam.

Nesrećno je stradao u lovu, nakon pada s konja 19. jula 1427. godine u mestu Glavica kod Mladenovca, selo Markovac, zaselak Crkvine.