Šta sve čuva Narodni muzej Kruševac: Zlatne naušnice iz Gvozdenog doba

– Ključaonica kulturno-istorijskog blaga – šta čuvaju kruševački depoi –

Narodni muzej Kruševac čuva nalaz zlatnih naušnica iz tumula (grobnice), pronađen na privatnom imanju Kruševica kod Raške. Nalaz potiče iz 5. veka p. n. e (mlađe gvozdeno doba)

Priređuje: Ognjen Milićević, istoričar

Pojava više „kneževskih” grobova, sa bogatim prilozima u oružju, nakitu, konjskoj opremi, keramici i bronzanom posuđu, vezana je za 6. i 5. vek p. n. e. U Srbiji se izdvajaju tri kneževske nekropole: u Pilatovićima kod Užica po svojoj arhitekturi, Atenici po pogrebnom ritualu i Novom Pazaru po svom bogatstvu u zlatu i srebru (kao što je nalaz zlatnih naušnica koji se čuva u Narodnom muzeju Kruševac). U jugozapadnoj Srbiji, oko Priboja, Užica i Novog Pazara otkriveno je više nekropola sa humkama, koje potiču iz perioda prelaza iz 6. u 5. vek p. n. e. Veliki broj gradina i tumula, zajedno sa nalazima oružja, keramike, nakita i bronzanog posuđa se u nauci vezuje za ilirsko pleme Autarijata, a taj period je nazvan Glasinačka kultura.

Tumul je jedan od naziva za zemljanu ili kamenu humku.Obeležava uzvišenje koje najčešće skriva grobove starih indoevropskih naroda, dok humke ovog tipa nisu nepoznate ni u Americi i na Dalekom istoku. Obično je u njihovom centru grob, a koncept je da ga velika količina nanesene zemlje (delimično i kamena) sačuva od ometanja i pljačkanja. Nalazimo ih pretežno u ravničarskim krajevima. Tumuli su često građeni od kamena ili od kamenih blokova: imaju hodnike i centralnu prostoriju sa grobnicom. Tradicija podizanja grobnih humki bila je odlika mnogih naroda širom sveta, kroz širok dijapazon istorijskih epoha. Najpoznatiji su skitski, grčki, trački, etrurski, keltski, sarmatski, gotski, vikinški, kumanski, avarski, tatarski, mongolski i japanski tumuli. Podizani su u rasponu između kasnijeg neolita i bronzanog doba do antike, pa i do srednjeg veka (3/1. vek p. n. e.—13. vek n. e.). Kada su u Egiptu ili u kulturi Inka građene piramide, u evroazijskoj stepi su nicale njima analogne grobnice od nagomilane zemlje i kamena. Ima čak i humki (tumula) koji su građom nalik na piramide. Najtipičniji primer je Ahilova grobnica u Trakiji (jugozapadna oblast današnje Turske).

Mogile su staroslovenski naziv za humku iznad groba umrlog ili umrlih, i ponegde u lokalnoj tradicionalnoj upotrebi označava tumule, dok su gromile specifičan tip kamenih tumula sa područja Balkana. U jugoistočnoj Srbiji se za tumule koristi i etimološko jedinstveni naziv mađilka. Na prelazu između 3. i 2. milenijuma, sa prostora evroazijskih stepa, na prostor Podunavlja a zatim i dalje po Evropi, prodrle su mase novog stanovništva. Doneli su svoj jezik, način života, religiju i običaje. Razorili su osnove starih neolitskih zajednica. Invazija nomadskih stočara iz Podunavlja, koje arheologija poznaje kao Lasinjska, Badenska, Kostolačka i Vučedolska kultura nastavila se na prostore južno od Save. Duh novog vremena koje je nastalo, najbolje ilustruje jedna vrsta spomenika ranog bronzanog doba rasprostranjena na području današnje Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Srbije, a to su upravo grobne humke (tumuli). Na osnovu ostataka materijalne kulture koji su u njima pronađeni, tumuli su podizani, zajedno sa gradinama, od srednjeg ili kasnog bronzanog doba (od oko 1600. godine p.n.e.) do kraja gvozdenog doba, odnosno do dolaska Rimljana na ove prostore. Pojava tumula i kneževskih grobova označava definitivan prekid sa starom neolitskom tradicijom. Tumuli su novi fenomen koji nije bio poznat neolitskim zajednicama i predstavljali su novu oblast religioznosti – kult mrtvih.

Na visoravni Glasinac, u opštini Sokolac (Bosna i Hercegovina), otkriveno je više hiljada grobnih humki čije je istraživanje počelo 1880. godine. Istraženo je 1234 tumula. Najveći broj humki se datira u period od 7. do 5. veka p. n. e. Utvrđeno je da na glasinačkom području postoji oko 2000 tumula. Prilikom sahranjivanja na humkama vršene su određene vrste obreda što se zaključuje na osnovu pronađenih priloga: hrane, pića i posuđa. Pojava više „kneževskih” grobova, sa bogatim prilozima u oružju, nakitu, konjskoj opremi, keramici i bronzanom posuđu, vezana je za 6. i 5. vek p. n. e. U Srbiji se izdvajaju tri kneževske nekropole: u Pilatovićima kod Užica po svojoj arhitekturi, Atenici po pogrebnom ritualu i Novom Pazaru po svom bogatstvu u zlatu i srebru (kao što je nalaz zlatnih naušnica koji se čuva u Narodnom muzeju Kruševac). Nakon rodovskog raslojavanja, na glasinačkom prostoru došlo je do „unutrašnjih ratova“ između rodova koji su se završili stvaranjem jednog plemenskog saveza, u istoriji poznatog kao Autarijati, koji se okreće protiv susednih zajednica. Ilirsko pleme Autarijata najpre je porazilo Tribale, a zatim i Ardijejce. Delovanje Autarijata na prelazu između 6. i 5. veka pne. ostavilo je dubok uticaj na susede koje su bili pogođeni njihovom ekspanzijom. Ardijejci su se pomerili ka obali Jadranskog mora, a Tribali dalje na istok. Ekspanzija Autarijata omogućila im je uspostavljanje hegemonističke kontrole nad delom balkanskog poluostrva. U jugozapadnoj Srbiji, oko Priboja i Užica, otkriveno je više nekropola pod humkama koje po načinu sahranjivanja i prilozima u grobovima u potpunosti odgovaraju onima na Glasincu i nesumnjivo pripadaju istoj grupi. Veliki broj gradina i tumula, zajedno sa nalazima oružja, keramike, nakita i bronzanog posuđa se u nauci vezuje za ilirsko pleme Autarijata, a taj period je nazvan Glasinačka kultura.

Većina srednjovekovnih nekropola nastala je na grobnim gromilama (tumulima) ili uz njih. Stoga se na vrhovima nekih grobnih gromila u srednjovekovnim grobljima nalaze stare crkvine. Najverovatnije da su na mestima paganskih svetilišta podizana nova – hrišćanski hramovi.

Pljačkanje grobova i nekropola je u stara vremena bila uobičajena praksa. Tokom srednjeg veka postojala je posebna potražnja za skrivenim blagom grobnica i razvila se čitava „industrija“ organizovane krađe grobnih artefakata. Tako je mnogo humki trajno devastirano i grobovi u njima oštećeni ili uništeni.

Na teritoriji Srbije postojao je velik broj humki – preko 1000, ali od toga je vrlo mali broj sačuvao svoj prvobitni izgled i sadržaj. One humke koje su ostale netaknute veoma su značajne za sve oblasti nauke: za arheologiju, nalazi predmeta i oruđa pronađeni u njima, za istoriju ono što nam otkrivaju o svojim drevnim graditeljima, a za biologiju i ekologiju sačuvani biljni pokrivač.

Humke u većini zemalja, pa i u Srbiji štiti Zakon o zaštiti prirode i delom Zakon o zaštiti kulturnog nasleđa. Na žalost, u ovom delu Evrope do današnjeg dana formalno je zaštićena samo jedna, a arheološki ih je istraživano samo nekoliko.

Foto: Vikipedija