Šta sve čuva Narodni muzej Kruševac: Zastava 12. pešadijskog puka ,,Car Lazar”

– Ključaonica kulturno-istorijskog blaga – šta čuvaju kruševački depoi –

 U Narodnom muzeju Kruševac čuva se zastava slavnog 12. pešadijskog puka „Car Lazar“, koji je prošao kroz skoro sve bitke koju je vodila slavna srpska vojska tokom Prvog i Drugog balkanskog i Prvog svetskog rata (1912- 1918)

Priređuje: Ognjen Milićević, istoričar

Osnivanje i ratni put 12. pešadijskog puka ,,Car Lazar”

Kako piše istoričar Darko Mihajlović, Kruševački pukovski okrug prema Formaciji celokupne vojske bio je Treći i spadao je u Moravsku divizijsku oblast. Njegova središta bataljonskih srezova bila su: Kruševac, Vitkovo, Kraljevo i Jošanička Banja. S obzirom na to da je svaki pukovski okrug imao jedan bataljon stalnog kadra, Kruševački bataljon se nazivao treći bataljon stalnog kadra, od 31. januara 1889. godine do 15. juna 1889. Tada je posebnim ukazom kralja Aleksandra Obrenovića treći aktivni pešadijski puk nazvan ,,treći aktivni pešadijski puk Cara Lazara”.

U naziv puka stavljeno je ime koje je ostavilo najdublji trag u istoriji grada Kruševca, kao središta pukovskog okruga. Dobijanje ovog naziva je u vezi sa proslavom petstote godišnjice Kosovskog boja. Vidovdanska manifestacija je imala svesrpski i međunarodni karakter, jer je trebalo da održavanjem pomena kosovskim junacima, u svim crkvama u državi, i miropomazanjem kralja Milana, u manastiru Žiča, okupi narod oko ideje oslobođenja Stare Srbije. Kada je program proslave rađen, na vlasti je bio kralj Milan Obrenović, te je ova svečanost, u čijem sklopu je bilo i miropomazanje, trebalo da podigne ugled kralja u narodu, koji je opao posle razvoda i izgnanstva iz zemlje kraljice Natalije. Međutim, Milan  je 6. marta 1889. godine abdicirao, tako da je obavljeno miropomazanje njegovog sina Aleksandra. Kralj Aleksandar je na proslavu krenuo iz Beograda vozom 14. juna po starom kalendaru. ,,Svečanoj večerniji sa bdenijem”, u crkvama i manastirima, prisustvovali su oficiri koji nisu bili na garnizonskim dužnostima. U Kruševcu, 15. (28. juna) 1889. godine je pred crkvom Lazaricom održana vojna parada, uz ispaljivanje plotuna. Paradom je komandovao komandant Moravske divizije, pukovnik Jovan Paraporčetović. Proslavi u Kruševcu prisustvovali su kralj Aleksandar Obrenović, kraljevski namesnici general Kosta Protić i general Jovan Belimarković, članovi vlade, mitropolit Mihailo i brojne zvanice. Bili su prisutni predstavnici svih pukova i rodova vojske. U crkvi je u 9 časova ujutru održana liturgija i parastos poginulima u Kosovskom boju. U okviru proslave Vidovdana položen je kamen temeljac za Spomenik kosovskim junacima i Barutanu Obilićevo.

Mirnodopski sastav srpske vojske izjednačen je sa ratnim 1896. i 1897. godine. Ukazom kralja Aleksandra, od 15. marta 1897. godine III bataljon ,,Cara Lazara” postao je III  pešadijski puk ,,Cara Lazara”. Tada su na Bagdali održani veliki vojni manevri u kojima je učestvovalo preko 30.000 vojnika Šumadijske divizije.

Naziv III aktivni pešadijski puk ,,Cara Lazara” zadržan je do 19. februara 1899. godine, kada je posebnom naredbom kralja Aleksandra izvršena promena naziva pukovskih oblasti i naziva pukova. Treći puk ,,Cara Lazara” postao je tada XII puk ,,Cara Lazara” stalnoga kadra i redovne vojske. Pod tim nazivom će puk vojevati u Balkanskim i u Prvom svetskom ratu.

Na početku Balkanskih ratova, XII pešadijski puk ,,Car Lazar” bio je u sastavu Šumadijske divizije I poziva. Prvi poziv puka bio je u okviru Topličke grupe, III armije. Dvanaesti pešadijski puk II poziva bio je u okviru Ibarske vojske, a III poziva ,,neposredno potčinjen vrhovnoj komandi“. Veći deo puka I poziva je bio u sastavu Šumadijsko-Arbanaškog odreda, a kasnije od 21. februara 1913. godine u okviru Primorskog kora, kada je posle skoro šest vekova oslobođeno Kosovo i Metohija, a srpska vojska izbila na Jadran. Ipak, pretnjom velikih sila, prvenstveno Engleske, i formiranjem Albanije, srpska vojska bila je prinuđena da se povuče uprkos velikim žrtvama.

Pred izbijanje Drugog balkanskog rata, XII pešadijski puk ,,Car Lazar” prvog poziva pripada Šumadijskoj diviziji I poziva, koja je bila u sastavu Prve armije na čelu sa prestolonaslednikom Aleksandrom Karađorđevićem. Prilikom arnautske pobune i upada Arnauta iz Albanije na teritoriju Kraljevine Srbije, 6. oktobra 1913, formirane su Đakovačko-prizrenske trupe. Dvanaesti puk bio je u okviru ove jedince. Kada su srpske trupe počele da vode operacije na albanskoj teritoriji puk je svrstan u Piškopejski odred. Posle ugušenja Arnautske pobune, XII puk je iz svog garnizona u Skoplju poslat u Debar. U Debru ostaje polovina oficira i podoficira, a polovina sa komandantom, Milivojem S. Ivanovićem, odlazi u Kruševac, 25. jula 1914, radi mobilizacije XII pešadijskog puka I poziva. U leto 1915. godine puk je prebačen u Braničevski odred.

Na Krfu i Solunskom frontu XII pešadijski puk je bio u okviru Šumadijske divizije i II armije. Nakon Albanske golgote, Šumadijska divizija je prebačena na Solunski front i doživela prvu reformu 1916. godine, kada su spojene divizija prvog i drugog poziva. Ona je ostala u sastavu Druge srpske armije. Ubrzo je učestvovala i u osvajanju Kajmakčalana. Šumadijska divizija je imala ključnu ulogu u proboju Solunskog fronta. Ona je 15. septembra 1918. godine zauzela položaje Slonovo uvo, Veternik i Golu Rudinu, odakle odbija tri neprijateljska protivnapada i u sadejstvu sa Timočkom divizijom zauzima Borovu čuku. Tri dana kasnije je izbila na položaj Topolac. Munjevitim napredovanjem ubrzo je oslobođena cela Srbija, a srpska vojska je napredovala sve do Beča. Kruševac je oslobođen 12. oktobra 1918. godine.

Stvaranjem Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca, formirane su nove armijske i divizijske oblasti. Ukazom ministra vojnog od 25. marta 1919. godine, određeni su nazivi pukova. Dvanaesti pešadijski puk ,,Car Lazar” promenio je naziv u 47. pešadijski puk. Njegov prvi komandant bio je pukovnik Dragutin Gavrilović, koji je komandovao odbranom Beograda oktobra 1915. U srpskoj istoriji ostao je zauvek zapamćen po govoru koji je održao braniocima Beograda 1915. godine neposredno pred juriš u kome je i sam teško ranjen.  Od 1920. do 1930. živeo je u Kruševcu sa porodicom. Prvi počasni građanin Kruševca postao je 1930. godine.

Srpske pukovske zastave

Jedinice srpske vojske su imale samo po jednu zastavu koja je služila kako za ratne, tako i za svečane prilike. Primetan je uticaj francuskog dizajna i načina postavljanja simbolike na domaće zastave. Izgled zastave i grb na njoj bili su u skladu sa Zakonom o državnom grbu od 20. juna 1882. godine. Na sredini platna, purpurne boje sa obe strane nalazio se grb Kraljevine Srbije, dvoglavi orao iznad čijih glava je stajala kruna. Na njegovim grudima bio je štit sa ocilima. Iznad grba stajao je natpis: Za veru, kralja i otačastvo. Ispod grba bio je naziv odgovarajuće vojne jedinice.

Nova Uredba o zastavama izdata je 30. novembra 1906. godine. Nju su potpisali kralj Petar I Karađorđević i ministar vojni general Radomir Putnik. U Uredbu o zastavama iz 1906. godine je 15. maja 1908. godine, unesena izmena. Pored natpisa Za Kralja i Otačastvo dodato je S’ verom u boga.

Zastave sa kojima će srpska vojska ući u Balkanske ratove i Prvi svetski rat su joj dodeljene 1911. godine. Te godine 26. juna, na Banjici je održana svečanost. Zastave je tada dobio i XII pešadijski puk I ,,Car Lazar”. Svečanosti su prisustvovali komandant kruševačke okružne komande, pešadijski potpukovnik Aleksa Stevanović, pukovski ađutant, jedan narednik, kaplar i tri redova.

Svečanosti predaje novih zastava su prisustvovali, sem srpske vlade, ruski poslanik  Hartving, engleski ser Pedžet i preostali deo diplomatskog kora, ruski, italijanski, bugarski i austrougarski vojni izaslanici, veliki broj novinara i masa sveta. Himna je svirana pri dolasku kralja Petra koji se pojavio u kolima sa svojim ađutantom Pavlom Jurišićem Šturmom, praćen svitom (u kojoj su bili prestolonaslednik Aleksandar i kraljević Đorđe) i gardom. Mitropolit Dimitrije je osveštao nove zastave i održao govor. Zatim je ađutant glavne inspekcije M. Anđelković pročitao kraljev ukaz o dodeli novih zastava. U ukazu je stajalo: Poveravajući ovo sveto junačko znamenje pukovima – Kraljevoj Gardi i žandarmeriji – kao zalogu vojničke časti i kao znak zborišta Naših hrabrih vojnika, Mi smo potpuno uvereni, da će se oni, pod okriljem ovoga znamenja slave i časti vazda sećati svetoga vojničkog zaveta i zakletve datih Kralju i Otadžbini, i da će, kao dostojni sinovi  svojih junačkih predaka učiniti, da se zastava njihovog puka – njihove komande – uvek ponosno nositi u redovima njihovim, na slavu Srpstva, a na ponos Nama, Otadžbini i junačkome svome puku – junačkoj svojoj komandi. Taj proglas potpisan je od kralja Petra I i ministra vojnog, počasnog kraljevog ađutanta, generala Stepe Stepanovića.

Zastave su srpske trobojke na kojima se nalazi Sveti Andreja Prvozvani sa spoljne strane i heraldički motiv belog orla, grba Kraljevine Srbije, sa unutrašnje strane. Na njima je natpis Za Kralja i Otačastvo, s verom u Boga.

Zastave XII pešadijskog puka su više puta odlikovane tokom Balkanskih i Prvog svetskog rata. Iz Prvog balkanskog rata pukovske zastave XII pešadijskog puka I i II poziva izašle su odlikovane zlatnom medaljom za hrabrost. Ukaz o tome je pored kralja Petra I, 24. maja 1913. godine, potpisao i ministar vojni, general Miloš Božanović.

Pukovska zastava XII pešadijskog puka I poziva narodne vojske ,,Car Lazar” je i u Drugom balkanskom ratu dobila zlatnu medalju za hrabrost. Kraljevim ukazom od 30. novembra 1913. godine, XII pešadijski puk I poziva narodne vojske ,,Car Lazar” dobio je odlikovanje Karađorđeve zvezde s’ mačevima, četvrtog stepena.

Posle stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, 1920, proslavljene zastave srpskih jedinica zamenjene su novim. Zastave srpske vojske pa i zastava XII pešadijskog puka smeštena je u Vojni muzej na Kalemegdanu.

Sve pukovske zastave iz Prvog svetskog rata ostale su sačuvane blagodareći herojstvu srpske vojske.

Neka je večna slava i hvala svim borcima koji su pali za slobodu naše otadžbine!

Foto: Vikipedija/ sajt Srpska istorija/ Mycity- military.com