Šta sve čuva Narodni muzej Kruševac: Ranohrišćanski mozaik sa lokaliteta Nebeske stolice

– Ključaonica kulturno-istorijskog blaga – šta čuvaju kruševački depoi –

Arheološko nalazište Nebeske stolice nalazi se na Kopaoniku, neposredno ispod Pančićevog vrha, na 1.800 metara nadmorske visine. Tokom arheoloških istraživanja 2.000 godine, u organizaciji Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva, na prostoru ranohrišćanske bazilike sa dvostrukom apsidom otkriveni su fragmenti podnog mozaika iz 3. ili 4. veka, koji se čuva u Narodnom muzeju Kruševac. Stradanje bazilike u požaru uslovilo je značajna oštećenja mozaika 272 x 51 cm, koji je sačuvan duž zida u severoistočnom delu naosa. Površina mozaika izdeljena je na kasetna polja linijom koju čine dva reda crnih kockica. U poljima sa belom pozadinom prikazani su motivi flore i faune karakteristični za period ranog hrišćanstva – ribe, ptice (paunov rep), voće…

Priređuje: Ognjen Milićević, istoričar

Kopaonik ili „Srebrna planina”, kako beleže rimski, mletački i turski izvori, od davnina je bio nadaleko poznat zbog svog rudnog bogatstva. Upravo na prostoru gde su se sastajale provincije Prva Mezija, Dardanija i Mediteranska Dakija, pod rimskom vlašću razvijaju se najvažnije delatnosti starog sveta, rudarstvo i poljoprivreda. Nastanak naselja na Kopaoniku u rimskom periodu, kao i u drugim delovima Gornje Mezije, bio je u tesnoj vezi sa rudarstvom koje je činilo suštinu gornjomezijske privrede. Rimski pravnik Saturnin, koji je živeo u 2. veku, ističe da je Mezija provincija rudarstva kao što je Afrika zemlja žita. Na Kopaoniku se od antičkih vremena kopalo srebro sa olovom i zlatonosno srebro, uz eksploataciju ruda gvožđa, bakra i žive. Rudarska delatnost u kasnoantičkom periodu na Kopaoniku, potvrđena je otkrićem jedinstvenog arheo-metalurškog kompleksa, sa rudnicima, ostacima peći i građevinskih objekata, u selu Kremiće, na lokalitetu Zajačak.

Na osnovu arheoloških nalaza i priliva novca u 3. i 4. veku, može se zaključiti da se život u tom periodu, u centralnoj Srbiji intenzivirao. I pored svih ovih okolnosti, ranohrišćanski arheološki nalazi su izuzetno malobrojni, jer su hrišćani na ovim prostorima u tajnosti ispovedali veru sve do donošenja Milanskog edikta (313.), kojim je proglašena verska ravnopravnost i prestanak progona hrišćana koji je trajao tri stotine godina. U 4. veku, svoje episkope imaju gradovi: Horreum Margi (Ćuprija), Viminacijum (Kostolac), Singidunum (Beograd), Nais (Niš), Skupi (Skoplje), Ulpijana (Lipljan)… Na Prvom vaseljenskom saboru u Nikeji, 325. godine učestvuju episkopi Dakos iz Skupija i Bavdij iz Stobija. Na crkvenom saboru u Sofiji 343, prisustvovao je i episkop Zosim iz Horreum Margija.

Lokalitet Nebeske stolice

Upravo iz ovog perioda potiču nalazi ostataka ranohrišćanskih bazilika na lokalitetu Nebeske stolice, Gradcu u selu Gornje Leviće i na Dubu.

Arheološki lokalitet Nebeske stolice ili Crkvina se nalazi na nadmorskoj visini od 1800 metara, ispod istoimenog uzvišenja, pod samim Pančićevim vrhom na Kopaoniku. Tokom istraživanja započetih 1998. godine, otkriveni su ostaci građevina i reprezentativne bazilike, specifične osnove, u čijoj unutrašnjosti je otkriven ranohrišćanski mozaik. Lokalitet je dobio naziv po stenju koje dominira okolinom, što je 1895. godine inspirisalo vojvodu Živojina Mišića da ga tako imenuje.

Prema dosadašnjim saznanjima, život na ovom lokalitetu je postojao od 3. do 6. veka, prvo kao mali kasnoantički stambeni kompleks koji se u 5. ili 6. veku razvio u važno hrišćansko kultno središte. U južnom delu kompleksa, nalaze se ostaci građevina koje pripadaju kasnoantičkom dobu, odnosno periodu 3. i 4. veka, sudeći prema pronađenim novčićima. Pored njih, u ovom delu su pronađeni ulomci posuda od stakla i keramike, narukvice od staklene paste na kojima je motiv lažne pletenice (okvirno se datuju od 4. do 6. veka), kao i fibule. Ovako značajnom središtu hrišćanstva, moralo je da odgovara i znatno veće naselje od onog otkrivenog uz njega, zbog čega se pretpostavlja da se ono nalazilo u sklopu neistražene tvrđave iz ranovizantijskog doba, na brdu Čučaica, južno od Nebeskih stolica ili u utvrđenju Gradac, u zaseoku Gornji Levići, kod sela Đerekare.

Ranohrišćanska bazilika

Uprkos tome što su ostaci stare crkve vekovima unazad bili zatrpani, u kolektivnom pamćenju kopaoničkog stanovništva ostalo je sećanje na Crkvinu Svetog Prokopija, koja se na dan kada se proslavlja ovaj svetitelj (8. juli) svake godine pohodi sa svećama u rukama. Posveta Crkvine postaje sasvim jasna i utemeljena ako se ima u vidu činjenica da je Sveti Prokopije ne samo veliki mučenik koji je stradao u vreme cara Dioklecijana, već je i zaštitnik rudara.

Bazilika na Nebeskim stolicama (prostire se pravcem jugozapad-severoistok) ima složenu i specifičnu osnovu, sa dvostrukom oltarskom apsidom, naosom, severnim brodom, južnim aneksom i narteksom. Cela građevina je napravljena istovremeno tj. nije građena iz više faza, a građevine sa analognom osnovom nisu otkrivene. Pravljena je od lomljenog i tesanog kamena koji je vezivan krečnim malterom, a sam teren je uticao na njenu gradnju, pošto su u njoj (narteks i apsida) uočljivi delovi stena koje su se pre gradnje nalazile na tom prostoru. Njena unutrašnjost je bila ukrašena freskoslikarstvom i mozaikom na patosu, što svedoči o njenom reprezentativnom izgledu. Danas su od bazilike opstali temelji i prizemni deo zida, koji su nakon otkopavanja konzervirani.

U unutrašnjosti crkve, pronađeni su delići stakla koji su pripadali prozorima, čiji je izgled i raspored nemoguće rekonstruisati. Pored njih, unutrašnjost crkve osvetljavao je i polijelej, od koga je pronađen jedan perforirani krst.

Mozaik

Patos bazilike bio je prekriven složenim mozaikom rađenim u opus tesselatum tehnici, od koga je sačuvan samo periferni segment u severoistočnom delu naosa. Smatra se da je centralni deo mozaika predstavljala neka složena kompozicija, oko koje se prostirao okvir (friz) podeljen u manje segmente ukrašene zoomorfnim i geometrijskim predstavama, među kojima je i predstava ptice, koja je imala svoju simboličku vrednost vezanu za duhovni svet. Vodeći računa, kako o simbolici motiva, tako i o simbolici boja, umetnici na ranohrišćanskom mozaiku koriste belu, crvenu i golubije plavu koja označava večno, transcendentalno. Na osnovu očuvanog fragmenta, nastanak mozaika, a samim tim i cele bazilike smešta se u kraj 5. ili 6. vek, dok se ovakva rešenja mozaičke kompozicije mogu naći i na drugim lokalitetima.

Sam otkriveni fragment je dimenzija 2.70 x 0.51 m, a pronađen je u veoma lošem stanju, kako zbog vremena, tako i zbog vatre kojoj je bio izložen u jednom periodu svoje istorije. Tokom arheoloških radova, on je sklonjen sa lokaliteta i prenet na konzervaciju, a planirano je da se njegova kopija kasnije postavi na mestu gde se prvobitno nalazio.

Ranohrišćanski mozaik sa lokaliteta Nebeske stolice čuva se u Narodnom muzeju Kruševac.

Foto: Vikipedija