Šta sve čuva Narodni muzej Kruševac: Ordeni, medalje i spomenice iz ratova (1912- 1918)

U Narodnom muzeju Kruševac čuvaju se ordeni, medalje i spomenice iz vremena Kraljevine Srbije: Orden Svetog Save IV reda, Orden belog orla sa mačevima, Orden jugoslovenske krune, Ordenska grana, Medalja za junaštvo (1862.), Vidovdanska spomenica (1889.), Spomenica na rat 1913. godine, Srebrna velika medalja za hrabrost „Miloš Obilić“, Zlatna velika medalja za hrabrost „Miloš Obilić“, Zlatna mala medalja za hrabrost „Miloš Obilić“, Srebrna vojnička Karađorđeva zvezda s mačevima, Spomenica na rat oslobođenja i ujedinjenja 1914- 1918 i Albanska spomenica.

Priređuje: Ognjen Milićević, istoričar

Dodela ordena, medalja i spomenica uvek je predstavljala značajan kanal dinastičke propagande, a danas je to važan muzeološki materijal koji govori o jednoj epohi. Simbolika dodeljivalja odlikovanja uvek ima za cilj dugovečnost takvog propagandnog čina u ljudskoj svesti, povezanog sa zvaničnom državnom reprezentativnom kulturom, kultom nacije, dinastije i ne manje važnoj zavičajnoj odanosti vladaru ili vladarskom paru. Odlikovanja su dodeljivana i srpskih vojnicima za iskazanu hrabrost tokom ratova sa Osmanskim carstvom (1876-1878 i 1912/13), Bugarskom (1885 i 1913) i Austrougarskom carevinom (1914- 1918).

Medalja za junaštvo (1862.)

Crnogorsko-turski rat (1862.) između Osmanskog carstva i Crne Gore uslovio je stvaranje ove medalje. Rat je završen porazom Crnogoraca i mirom u Rijeci Crnojevića. Medalja je kovana u srebru, a njen tvorac je Vaclav Sejdan. Na licu se nalazi profil glave kneza Nikole I Petrovića Njegoša, okolo prema obodu nalazi se tekst Nikola I Knjaz Crnogorski. Na naličiju medalje u sredini se nalazi natpis Za junaštvo. Okolo, po obodu, su venčići od hrastove i lovorove grančice koji su u sredini spojeni mašnom. Prečnik medalje iznosi 31 milimetar. Traka medalje je trouglasta i savijena, od ripsa, sa belim i crvenim prugama. Nošena je na desnoj strani grudi.

Orden Svetog Save IV reda

Orden Svetog Save ustanovio je ukazom od 23. januara 1883. godine kralj Milan Obrenović u čast prvog srpskog arhiepiskopa Save Nemanjića.

Na aversu medaljona nalazi se ikona Svetog Save, okružena ovalnim prstenom na kome se nalazi natpis „Svojim trudom postigao je sve“ na crkvenoslovenskom jeziku. Oko medaljona je postavljen emajlirani malteški krst sa krakovima belo-plave boje. Između krakova postavljeni su pozlaćeni dvoglavi orlovi sa krunom. Na aversu medaljona su se u vreme dinastije Obrenović nalazili inicijali kralja Milana Obrenovića (M I).

Nakon Majskog prevrata (1903), Srbija je postala parlamentarna monarhija na čelu sa dinastijom Karađorđević, a kralj Petar I je nastavio da u skladu sa svojim ovlašćenjima dodeljuje orden na osnovu ukaza. U ovo doba, na aversu medaljona su zamenjeni inicijali kralja Milana sa godinom ustanovljena ordena (1883).

Orden je bio podeljen u 5 stepeni. Dodeljivan je srpskim i stranim državljanima, civilnim i vojnim licima za zasluge na polju kulture, narodne prosvete, nauke, javnih službi i Crkve, kao i za zasluge prema kralju, državi i naciji.

Ovaj orden dodeljen je nekadašnjem direktoru kruševačke gimnazije i profesoru u penziji Kuzmanu Paštroviću na rođendan kraljice Drage Obrenović, 11. septembra 1901. godine.

Od 1986. godine Orden Svetog Save dodeljuje Srpska pravoslavna crkva za zasluge na duhovnom, obrazovnom i humanitarnom polju.

Orden belog orla sa mačevima

Orden ima pet stepeni, a dodeljivan je srpskim i jugoslovenskim državljanima za zasluge u miru ili ratu, ili za posebne zasluge prema kruni, državi i naciji. U periodu od 1883. do 1898. godine, Orden belog orla bio je najviši orden Kraljevine Srbije. Godine 1898. postaje stariji u rangu od njega kraljevski Orden Miloša Velikog, a od 1904. privilegovano mesto zauzima Orden Karađorđeve zvezde. Orden Belog orla, po mišljenju mnogih heraldičara, jedno je od najlepših srpskih odlikovanja.

Kneževina Srbija je proglašena za Kraljevinu 22. februara/5. marta 1882. godine. Naredne godine, 23. januara 1883, kralj Milan Obrenović je potpisao Ukaz o donošenju Zakona o odlikovanjima kada su osnovana dva srpska odličja. Ustanovljen je Orden belog orla i Orden Svetog Save.

Na reversu ordena su se u vreme dinastije Obrenović nalazili inicijali kralja Milana. Kralj Petar I je nastavio da u skladu sa svojim ovlašćenjima dodeljuje orden na osnovu Ukaza, ali su inicijali osnivača uklonjeni sa reversa i zamenjeni godinom proglašenja kraljevine 1882. Kasnije je sa reversa plavih traka koje se spuštaju od krune uklonjen datum proglašenja kraljevine.

Trideset dve godine posle osnivanja, 1915. godine, u vreme Prvog svetskog rata, kralj Petar I osnovao je Orden belog orla za ratne zasluge sa mačevima. Nosioci ordena s mačevima su od 1938. slavili Petrovdan, rođendan kralja Petra I, kao slavu. Februara 1941. dobili su skoro sve povlastice kao i odlikovani Karađorđevom zvezdom.

Za razliku od drugih odlikovanja, ova ordenska lenta je nošena preko levog ramena na desnom boku.

Orden belog orla, po tadašnjem zakonu imao je pet stepeni. Prvi stepen, Veliki krst, po zakonu je moglo da dobije samo pet zaslužnih ličnosti. Drugi stepen, Veliki oficir, po zakonu moglo je da dobije dvadeset lica. Treći stepen, Komandir, moglo je da dobije četrdeset lica. Četvrti stepen, Oficir, njih sto pedeset. Peti stepen Ordena belog orla, Kavalir, moglo je da dobije tri stotine lica.

Vidovdanska spomenica (1889.)

Postavljena je u temelj spomenika Kosovskim junacima prilikom posete kralja Aleksandra I Obrenovića Kruševcu, na Vidovdan 1889. godine, povodom obeležavanja 500. godišnjice Kosovske bitke.

Po dolasku u Kruševac, kralj Aleksandar se prevezao pijacom gde je pogledao mesto određeno za spomenik Kosovskim junacima. Zatim je posetio crkvu Lazaricu, gde ga je dočekao mitropolit Mihailo, sa episkopom Jeronimom i administratorom žičke eparhije, arhimandritom Dučićem. Posle posete crkvi, kralj se prošetao do Kruševačke gimnazije, gde mu je bio pripremljen i stan.

Mladi kralj je u pet časova popodne, položio kamen temeljac budućeg Spomenika kosovskim junacima, u čije temelje su uzidani zapis na pergamentu, kovanice tadašnjeg novca, knjiga kosovskih pesama i Vidovdanska spomenica. Tokom svog boravka u Kruševcu, kralj je obišao i manastir Ljubostilju, gde je priređen pomen na grobu kneginje Milice. Postavljen je i kamen temeljac za barutanu Obilićevo.

Zlatna i srebrna medalja za hrabrost „Miloš Obilić“

„Medalju Miloša Obilića“ ustanovio je 12. jula 1913. godine kralj Petar I, a dodeljivana je za ličnu hrabrost pokazanu na bojnom polju tokom kratkog, ali pobedonosnog rata sa Bugarskom, 1913. godine.

Medalja je dodeljivana u dva stepena (zlatna i srebrna medalja).

Dodela je nastavljena i tokom Prvog i Drugog svetskog rata, kako pripadnicima kraljevske vojske, tako i pripadnicima savezničkih snaga.

U aversu je lik Miloša Obilića, srednjovekovnog srpskog viteza koji je smatran uzorom hrabrosti i časti. Medalja se nosila o crvenoj traci. Autor je bio srpski vajar i akademik Đorđe Jovanović.

Spomenica na rat 1913. godine

Spomenica na rat 1913. godine ili Spomenica Srpsko-Bugarskog rata 1913. je bilo odlikovanje Kraljevine Srbije i Kraljevine Jugoslavije. Spomenica je ustanovljena 25. novembra 1913. u spomen na Drugi balkanski rat u kom je Srbija pobedila. Spomenica je dodeljena svima koji su učestvovali i svojim delovanjem doprineli ratnom naporu. Po ustanovljenju dodeljeno je više od 400 hiljada primeraka ovog odlikovanja.

Formalno nije poznato ko je autor projekta spomenice, ali se pretpostavlja da je to bio umetnik Đorđe Čarapić. Zakonom je bila predviđena i dodela povelja, ali zbog izbijanja Prvog svetskog rata ovo nije realizovano i nije poznata ni jedna povelja koja je dodeljena uz spomenicu. Prva, najveća serija spomenica, je izrađena u švajcarskoj firmi „Braća Igenin”, dok je druga, manja serija spomenica izrađena u pariskoj radionici „Artus Bertrand”.

Spomenica je dodeljena svim aktivnim i rezervnim srpskim oficirima, podoficirima, kaplarima, redovima, vojnim obveznicima i vojnim činovnicima svih poziva narodne vojske i Poslednje Odbrane koji su učestvovali u ratu i na službama u pozadini. Takođe, dodeljena je svim ministrima, oficirima, podoficirima i redovima vojske Kraljevine Crne Gore angažovanim na bojištu, te svim licima koja su bila na službi u bolnicama ili na bilo kojoj drugoj dužnosti na bojištu ili pozadini.

Spomenica na rat 1913. izrađena je u obliku topovskog krsta, od pozlaćene bronze, prečnika 42 milimetra, identična spomenici na rat iz 1885. godine. Krakovi krsta su granulirani i obrubljeni izdignutim poliranim rubom. Dužina krakova je 23 milimetra, a širina krakova je 8 milimetara u užem delu kraka i 18 milimetara u širem delu kraka krsta. U preseku krakova krsta se nalazi okrugli medaljon sa monogramom kralja Petra I — „P I”, sa heraldičkom kraljevskom krunom iznad monograma, u aversu, te ratnom godinom „1913” u reversu medaljona.

Spomenica je svojim izgledom na izvestan način predstavljala aluziju na spomenicu izgubljenog rata sa Bugarskom 1885—86. godine. Umesto sumornog crnog gvožđa — polirana pozlaćena bronza, umesto žalosne crne sa uskom crvenom ivicom, traka spomenice od 1913. je trijumfalna crvena, sa uskom crnom ivicom, a sve u skladu sa popularnom parolom balkanskih ratova — „Za Kosovo — Kumanovo, za Slivnicu — Bregalnicu”, u duhu koje je Čarapić i dizajnirao spomenicu.

Spomenica na rat oslobođenja i ujedinjenja 1914- 1918

Spomenicu na rat oslobođenja i ujedinjenja 1914—1918. ustanovio je 1. decembra 1920. godine regent Aleksandar I Karađorđević u spomen na rat protiv Centralnih sila vođen od 1914 do 1918. godine, oslobođenje otadžbine i ujedinjenje južnih Slovena.

Ova spomenica je u vidu kružnog krsta, na gornjem kraku krsta je ispisana godina 1914, a na donjem kraku je ispisana godina 1918.

Prva „spomenica iz Evropskog rata“ prikačena je na kraljeve grudi 17. avgusta 1921. Spomenica je dodeljivana veteranima Velikog rata, oficirima, podoficirima, vojnicima i regrutima srpske i crnogorske vojske, kao i savezničkim vojnicima koji su doprineli oslobođenju Srbije.

Medalja se nosila o trobojnoj traci (crveno-plavo-belo), a autor je bio Đorđe Čarapić.

Albanska spomenica

Spomenica za vernost otadžbini 1915. u narodu poznatija kao Albanska spomenica je jednostepeno državno vojno i civilno odlikovanje koje su stekli svi pripadnici srpske vojske koji su se povlačili preko Albanije u zimu 1915/1916. Jedini put Srpskoj vojsci i izbeglicama prema saveznicima i jadranskoj obali vodio je preko albanskih planina. Srpska vojska sa izbeglim narodom kreće u povlačenje preko Albanije i Crne Gore u zimu 1915. pod strašnom hladnoćom, snegom zavejanim putevima u opštem rasulu na 25 stepeni ispod nule. Vojsku u rasulu i izbegli narod izmoren glađu i hladnoćom napadali su albanski razbojnici.

Procenjuje se da je više desetina hiljada vojnika i civila stradalo tokom povlačenja, od posledica ranjavanja i iscrpljenosti. Nakon oporavka, oko 150.000 pripadnika srpske vojske se priključilo savezničkim trupama na Solunskom frontu, u junu 1916. gde su vođene teške borbe sve do kraja rata i konačnog oslobođenja otadžbine.

Svim učesnicima, koji su preživeli ovaj epski marš, a potom i žestoke borbe na Solunskom frontu, posle rata uručivana je spomen-medalja poznata kao Albanska spomenica.

Udruženje nosilaca Albanske spomenice je osnovano u decembru 1937. godine.

Orden jugoslovenske krune

Ovaj orden ustanovio je 5. aprila 1930. kralj Aleksandar I Karađorđević u spomen na promenu zvaničnog naziva Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u Kraljevinu Jugoslaviju. Orden je dodeljivan u Kraljevini Jugoslaviji a danas ga dodeljuje starešina kraljevskog doma Karađorđevića.

Pred početak Balkanskih ratova 1911. godine, predsednik vlade Nikola Pašić sačinio je predlog zakona o osnivanju ordena. Taj projekat je realizovan tek devetnaest godina kasnije.

Orden je organizovan u 5 stepeni, a bio je dodeljivan građanima koji su prednjačili u radu na ostvarivanju nacionalnog jedinstva i saradnje, ili za zasluge prema Kruni, državi i naciji u javnim službama, kao i stranim državljanima, pretežno za diplomatske zasluge.