Šta sve čuva Narodni muzej Kruševac: Nalazi iz Koznika

– Ključaonica kulturno-istorijskog blaga – šta čuvaju kruševački depoi –

Koznik je praistorijsko, ranovizantijsko i srednjovekovno utvrđenje. Nalazi se nedaleko od Aleksandrovca na kupastom uzvišenju nadomak Rasine. Tokom arheoloških istraživanja pronađen je ostatak antičkog bedema (iz 4. veka) koji je, u ukupnoj dužini od oko 200 metara, formirao utvrđenje lepezaste osnove, sa prostornim celinama gornjeg grada i podgrađa. Pronađeni su i slabo očuvani ostaci bedema iz 12. veka, što svedoči o kontinuitetu postojanja ovog veoma jako utvrđenog i tada veoma razvijenog grada. U pisanim dokumentima grad Koznik se prvi put pominje 1381. godine u povelji kneza Lazara Lavri Svetog Atanasija na Svetoj Gori. Kneginja Milica, septembra 1405. „na Rasini“ izdaje dva dokumenta, „kada se gospodin despot ženjaše“, a oktobra iste godine dokument sa Koznika izdaje i despot Stefan Lazarević. Gospodar grada bio je Radič Postupović, vojvoda i veliki čelnik despota Stefana, u narodnoj pesmi opevan kao „Oblačić Rade“ i „Rajko od Rasine“. U Narodnom muzeju Kruševac čuvaju se nalazi iz srednjovekovnog grada Koznika- ostaci keramike, strelice, oruđe, oružje…

Priređuje: Ognjen Milićević, istoričar

Kako je Koznik dobio ime

Feliks Kanic je početkom 20. veka zabeležio legendu da se kamen za izgradnju utvrđenja zbog strmine i nepristupačnosti dovlačio na kozama, pa otuda i naziv tvrđave- Koznik. U narodu je poznat i pod nazivom Jerinin grad. Po predanju, gradio ga je majstor Najdan. Grad, smešten na nepristupačnom uzvišenju (920 metara nadmorske visine), dominirao je rekom Rasinom i širom okolinom i kontrolisao glavni put koji je iz tadašnje prestonice Kruševca vodio na Kosovo i Metohiju.

Arheološka istraživanja Koznika (Koznik kroz vekove)

Prva arheološka iskopavanja Koznika obavljana su zbog konzervacije utvrđenja, između 1971. i 1980. godine. Iskopavanje je nastavljeno 2009. godine, probnim sondama postavljenim u gornjem gradu i podgrađu, u organizaciji Zavičajnog muzeja u Aleksandrovcu. Iskopavanja su obuhvatila otkrivanje bedema i kula, i pražnjenje unutrašnjosti utvrđenja. Na Kozniku je postojalo utvrđenje u periodu od 4. do 6. veka. Na njega je ukazivao kako sam položaj, tako i antičke opeke ugrađene u kule i bedeme. Razumljivo, najveći deo utvrđenja iz ovog perioda uglavnom je uništen daleko snažnijim utvrđenjem iz poznog srednjeg veka. Još uvek se vidi položaj antičkog spoljnjeg bedema na istočnoj padini, udaljen oko 50 m vazdušnom linijom od gornjeg grada, a oko 30 m niži od njega. On je duž litica na severnoj strani bio povezan sa gornjim gradom. Sa druge strane se pružao manje-više vodoravno do grebena na južnom kraju, duž koga se opet penjao do gornjeg grada. Dug je oko 200 m. Dakle, ranovizantijsko utvrđenje se sastojalo od dva dela, gornjeg grada i uobičajenog podgrađa, koje se lepezasto širilo sa jugoistočne strane, odakle se prilazilo utvrđenju. Danas se u tlu ponegde naziru zgrade naslonjene na taj donji bedem, iako je on po svoj prilici bio razgrađen zbog zidanja mlađih bedema. Na jugozapadnoj strani, na pravcu kuda se spuštao bedem mlađeg podgrađa, otkriven je zid debljine 0,8 m, što je uobičajena debljina bedema za vreme od 4. do 6. veka.  Površinski nalazi grnčarije na padinama Koznika potiču upravo iz perioda od 4. do 6. veka, mada neki ulomci deluju starije. Zato treba pretpostaviti i da je na ovom mestu sigurno postojalo starije rimsko stražarsko-osmatračko mesto.

Koznik ima bogatu prošlost. Čini se izvesnim da je novo utvrđenje sagrađeno već u 12. veku. Još tada je moglo imati neku upravnu ulogu. Verovatno se sa Koznika vladalo Rasinom, na šta ukazuje i njegov položaj, oslonjen na Kopaonik. Stefan Nemanja je preuzeo Rasinu na upravu oko 1161. godine. Još kao župan tada istočnih predela Srbije, bio je veliki graditelj crkava, ali i vojskovođa, i bilo bi neverovatno da nije gradio tvrđave, naročito u oblastima oslobođenim od vizantijske vlasti. Koznik je imao određen geostrateški položaj. Uočljiv je dobar i dalek pogled sa Koznika ka Kruševcu, što je položaj osoben za župske gradove. Aleksandar Deroko naziva Koznik tipičnim župskim gradom. Koznik je i bio središte srednjovekovne župe Rasina i branio je pristup Kopaoniku sa severa.

U doba kneza Lazara staro župsko sedište Rasine dobija novu ulogu i postaje „plemeniti grad Koznik”, u novom prestonom području Srbije. Graditeljska zamisao je jasna i bez razmatranja ostalih utvrđenja tog doba. U Rasini je knez Lazar zatekao samo stari grad Grabovac kod Trstenika (Jerinin grad) i Koznik. On je podigao Stalać, kao grad-tvrđavu, i Kruševac kao utvrđenu varoš. Može se samo pretpostavljati da je Grabovac obnovljen u isto vreme. U sredini je bio prestoni Kruševac, a na drugoj, bezbednijoj strani Morave, blizu Grabovca, zaklonjena Ljubostinja. Sa istoka pristup Kruševcu brani veliki Stalać.

Poznosrednjovekovno utvrđenje sastoji se od gornjeg grada i podgrađa. Gornji grad je približno trougaone osnove sa četvorougaonim proširenjem na jugozapadnom uglu. Severni bedem je okrenut liticama, jugoistočni prevoju i podgrađu, a zapadni brani pristup gradu uz greben. Grad brane glavna kula na vrhu, približno na sredini severnog bedema, kula na severozapadnom uglu, i pet kula okrenutih na jugoistočnu stranu. Na sredini zapadnog bedema postojala je još jedna kula. Podgrađe čini bedem koji se spuštao od jugozapadnog ugla grada ka prevoju na istoj strani, a završavalo se isturenom kulom. Svi ovi bedemi i kule su građeni lomljenim kamenom vezanim krečnim malterom, sa primenom santrača. Glavni, gornji deo utvrđenja, sada vidljiv, očuvan i konzerviran, jedna je građevinska celina, nastala pregrađivanjem starijeg utvrđenja. Potom je to utvrđenje u vreme turske okupacije popravljano i dograđivano.

Da je ova faza Koznika iz doba kneza Lazara, ukazuju otkriveni delovi ukrasa crkve. Crkva je nesvakidašnja pojava za srpske tvrđave tog doba. O njenom postojanju u Kozniku svedoče ostaci kamenog ukrasa, opeke, brojni komadi živopisa, delovi nadgrobnih kamenih ploča, ali sama crkva nije nađena. Po sačuvanom narodom predanju, ovde se zaista i nalazila crkva koja je bila posvećena Svetom Pantelejmonu.

Zbog nabrojanih osobina nameće se zaključak da je Koznik bio zamak kneza Lazara, njegovo utvrđeno pribežište, a da je tek kasnije postao sedište Rasine. Tako dobija smisao bogato ukrašena crkva u obližnjoj Milentiji, na putu iz Kruševca za Koznik. Velike građevine uz nju, sa tremovima i dva sprata, zapravo su pravi dvor kneza Lazara.

Koznik je stradao možda odmah po Kosovskom boju, u napadima neprijatelja, verovatno Mađara. Oni su iskoristili priliku i odmah upali u Srbiju sa namerom da je potčine. Prodrli su do Gruže i vratili se preko ušća verovatno Zapadne Morave (u Stalaću je nađena rasuta ostava novca koja pripada upravo tom dobu).

Ojačavanje kapija, zabeleženo u Stalaću i u Kozniku, sprovedeno je verovatno posle 1390. godine. Sultan Musa je osvojio Stalać 1413, a ulogu zaštite Kruševca iz pravca Niša preuzela je nova tvrđava Trubarevo, sagrađena na povoljnijem odbrambenom položaju. U tim zbivanjima mogao je stradati Koznik. To su bili razlozi da se zamak obnovi iz temelja, da se uz proširenje zaštiti crkva. Novo stanje je promenilo ulogu Koznika.

Najveća količina pronađene grnčarije potiče iz 15, 16. i 17. veka, ali ima i ulomaka koji se mogu datovati u 12. vek.

Koznik je izgrađivan i u vreme turske okupacije. U gornjem gradu je u vreme turske okupacije izgrađena cisterna prečnika 10 m. Za vreme Turaka, Koznik je beležen u izvorima do kraja 17. veka, a jedno vreme bio je sedište kadiluka. Po raspoloživim arheološkim podacima, Koznik je korišćen i posle 17. veka, mada o njemu više nema poznatih pisanih vesti. U podgrađu ima pokretnih nalaza koji pripadaju 18. i 19. veku. Pošto se Koznik pojavljuje na kartama sredinom 19. veka, i pošto se u njegovoj blizini nalazila granica Austrije i Turske 1718–1739. godine, a potom i granica Srbije i Turske, svakako je korišćen kao pogranična tvrđava. Zemljani nasipi oko podgrađa možda su iz 17. i 19. veka.

Pored ulomaka grnčarije, kamenih đuladi, delova oklopa i drugih nalaza, u Kozniku je pronađeno i 2.275 strelica malih dimenzija od kovanog gvožđa. Svi ovi nalazi, arhitektura, blizina kopaoničkih rudnika i dominantan položaj upućuju na činjenicu da je Koznik bio vrlo značajno utvrđeno naselje tokom ranog i kasnog srednjeg veka.

Srednjovekovni grad Koznik je pod zaštitom Republike Srbije kao spomenik kulture od velikog značaja.

GALERIJA