Šta sve čuva Narodni muzej Kruševac: Mastodon i pećinski medved

– Ključaonica kulturno-istorijskog blaga – šta čuvaju kruševački depoi –

Prirodnjačka zbirka Narodnog muzeja Kruševac zvanično je oformljena 1997, ali prikupljanje uzoraka datira od 1952, kada je prispeo prvi poklon, otisak bukovog lista u bigru. Do zvaničnog formiranja zbirke prikupljeno je trinaest primeraka nabavljenih uglavnom putem poklona. Od tada se intenzivnije radi na upotpunjavanju zbirke terenskim radom, poklonom i otkupom. Veliki uticaj imale su izložbe organizovane sa srodnim ustanovama, koje su podstakle kako stručne organizacije, tako i pojedince da poklonima ili informacijama daju doprinos i pomoć prirodnjačkom odeljenju muzeja. Najznačajniji deo poklonjenih zbirki predstavlja zbirka prof. dr Jovanke Mitrović Petrović sa Rudarsko-geološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu, koja obuhvata veoma važnu paleontološku zbirku od 15 paleontoloških primeraka iz različitih krajeva sveta

Priređuje: Ognjen Milićević, istoričar

Najzanimljiviji i jedinstveni eksponati koji su deo ove zbirke su donja vilica, deo kljove i zub Mastodona (nalazi iz Belasice, Brajkovca i Velikog Šiljegovca), životinje nalik Mamutu koja je živela na ovim prostorima pre više desetina miliona godina (tokom kasnog Miocena i ranog Holocena) i ostaci pećinskog medveda sa lokaliteta Brezovica kod Trstenika (srednji i kasni Pleistocen – od pre 1,81 miliona do pre 11.550 godina).

Mastodon je izumrla vrsta, daleki predak slona i član roda Mamuta koji je živeo na našim prostorima pre 10 – 13 miliona godina, do istrebljenja krajem pleistocena. Mastodoni pripadaju redu Proboscidea, istom kao i slonovi i mamuti (koji pripadaju porodici Elephantidae).

Zubi Mastodona imaju morfologiju zigodonta (gde su paralelni parovi kvržica spojeni u oštre grebene). Drugačije su oblikovani nego kod mamuta i slonova, i bili su dobro prilagođeni za žvakanje lišća, grana drveća i žbunja. Mastodoni su imali sveukupno zdepastiju skeletnu građu, lobanju niže kupole i duži rep u poređenju sa slonovima. Obično su bili veći od azijskih slonova i afričkih šumskih slonova oba pola, ali niži od mužjaka afričkih slonova. Bili su biljojedi. Prosečna veličina ženke je bila oko 2,5 metara, dok je mužijak rastao do 3 metra i mogli su da dostignu težinu oko 4,5 tone.

Na osnovu karakteristika mesta kostiju mastodona i izotopa stroncijuma i kiseonika iz kljova, može se zaključiti da su društvenu grupu Mastodona činile odrasle ženke i mladi, koji su živeli u šumama, u povezanim grupama zvanim mešovita stada. Mužjaci su napuštali mešana stada kada dostignu polnu zrelost i živeli su ili sami ili u grupama. Mastodoni su migrirali u pogodna područja da bi se parili ili rađali. Pretpostavlja se da su nestali zbog klimatskih promena.

Pećinski medved (lat. Ursus spelaeus), izumrla je vrsta medveda, koja je poznata preko fosilnih ostataka i praistorijskih crteža na zidovima pećina nastalih tokom srednjeg i kasnog pleistocena (kada je došlo do pojave prvih ljudi, pre nešto više od 27.500 godina). Naziv je dobio zbog činjenice da su njegove kosti nađene u pećinama širom Evrope.

Pećinski medved je bio većeg rasta, zubi su bili prilagođeni hrani biljnog porekla i imao je izbočinu na čeonom delu lobanje. Ostaci pronađeni u Evropi pripadaju jedinkama koje su uginule tokom hibernacije, starijim jedinkama ili mladuncima, prema čemu se zaključuje da pećinski medved nije bio čest plen čoveka. Veličina medveda se smanjuje tokom postglacijala.

Pećinski medved je živeo širom Evrope, od Španije do Evroazije, i od Italije i Grčke do Belgije. Bilo ih je i u Nemačkoj, Poljskoj, Mađarskoj, Rumuniji i u nekim delovima Rusije i Srbije. Ne postoje dokazi da je ovaj medved živeo u severnoj Britaniji, Skandinaviji i baltičkim zemljama, koje su u to vreme bile pod dubokim ledom. Najviše ostataka ove vrste pronađeno je u Austriji, Švajcarskoj, na jugu Nemačke, severu Italije i Španije, kao i u Hrvatskoj, Mađarskoj i Rumuniji. Istraživači su analizirali DNK pećinskog medveda iz Švajcarske, Poljske, Francuske, Španije, Nemačke, Italije i Srbije. Tako su shvatili gde su medvedi živeli, ali i njihovu raznolikost u vreme kada je veliki broj sisara lutao zemljom. Ispostavilo se da je pre više od 40 000 godina ova vrsta preživela dva izrazito hladna perioda. Ova otkrića govore u prilog teorijama koje smatraju da ljudi igraju veliku ulogu u nestajanju pećinskog medveda.

U Srbiji su glava i više fragmenata pećinskog medveda pronađeni u jednom od kanala pećinskog sistema u palezoiskim mermerisanim krečnjacima u blizini sela Brezovica kod Trstenika.

U Narodnom muzeju čuvaju se i nalazi stena starih nekoliko desetina hiljada godina sa Kopaonika, Goča, Jastrepca, Mojsinja, Veluća, Riđevštice, Bele Vode, Konjuha, Brajkovca, Šašilovca…

O. M.

Foto: Vikipedija; Saten Island museum i Western Science Center