Šta sve čuva Narodni muzej Kruševac: Kopija ktitorske kompozije iz manastira Ravanice

– Ključaonica kulturno-istorijskog blaga – šta čuvaju kruševački depoi –

Deo stalne postavke Narodnog muzeja Kruševac je i kopija ktitorske kompozicije sa zapadnog zida naosa manastira Ravanice sa portretima kneza Lazara, kneginje Milice i njihovih sinova Stefana i Vuka Lazarevića. Rekonstrukciju ktitorske kompozicije uradio je D. Todorović

Priređuje: Ognjen Milićević, istoričar

Foto: Rekonstrukcija ktitorske kompozicije D. Todorovića; crteži: D. Todorović i B. Živković; sajt pokloničke agencije Srpske pravoslavne crkve „Dobročinstvo“

Knez Lazar – veliki ktitor i zaštitnik monaha

Srpska pravoslavna crkva bila je jedina koja je, u teškim godinama raspada Carstva, uspela da očuva jedinstvo tradicije i duhovnog života srpskog naroda. Zahvaljujući knezu Lazaru, 1375. godine, došlo je do konačnog izmirenja srpske i carigradske patrijaršije. U tom periodu knez Lazar je podizao zadužbine širom svoje države, a 1380. postao je i ktitor Hilandara, sagradivši spoljnu pripratu na kojoj se i dan danas vidi grb kneza Lazara. Sve one svedoče o ogromnom graditeljskom poduhvatu ostvarenom za svega petnaestak godina.

U to vreme u Srbiju dolaze monasi Sinaiti sa Atosa i drugih monaških centara, bežeći od Turaka. Tada nastupa koreniti duhovni i kulturni preporod koji se odrazio na sve srpske zemlje, zahvaljujući prisnim vezama Srbije sa Svetom Gorom i pravoslavnim Istokom uopšte (još je Sveti Sava dva puta išao na hodočašće u Jerusalim i na Sinaj). Njihovim doseljavanjem i mudrom politikom kneza Lazara i njegovih naslednika, počela su da niču brojna duhovna središta, koja su zadahnula cele oblasti svojim blagotvornim i preporoditeljskim duhom. Prvo novonastalo duhovno jezgro i središte kulta Svetog kneza Lazara bio je upravo manastir Ravanica.

Manastir Ravanica

Manastir Ravanicu, sa crkvom  posvećenom Svetom Vaznesenju Gospodnjem, sazidao je Sveti knez Lazar između sedamdesetih i osamdesetih godina 14. veka. U jednom starom rukopisu o njemu piše: „Podiže iz temelja hram u slavu Vaznesenja Gospodnjeg vrlo visok i lep, utvrdi ga na četiri stuba i ozari ga živopisom…ukrasi ga zlatom i običnim ukrasom, obdari ga bogato raznim sasudima srebrnim i pozlaćenim…Ogradi ga gradom i utvrdi ga sa sedam kula, sagradi trpezariju… sazida ćelije i prilepi ih uz zid kao ptičija gnezda… Sagradi i drugi hram koji leži na istočnoj strani u podgorju toga mesta… i podiže bolnice za bolesne monahe, za strance i raslabljene“.

Knez Lazar izdaje povelju svojoj zadužbini sačuvanu u dva prepisa iz kasnijeg vremena. Po bolonjskom prepisu, ravanička povelja bila je izdata 1376/7, po vrdničkom 1381. Na osnovu žitija isposnika Svetog Romila Sinaita, koji se podvizavao u neposrednoj blizini Ravanice i koji je, posle smrti 1375. godine, tu i sahranjen, zaključuje se da je ravaničko vlastelinstvo već postojalo, ali svakako ne kao završena manastirska celina. Takav manastirski kompleks – sa crkvom, pirgom, moćnim utvrđenjem sa sedam kula, trpezarijom, ćelijama, neophodnim ekonomskim i gospodarskim zgradama – morao se stvarati godinama kao i svi naši ugledni manastiri.

Posle Kosovske bitke i Lazareve pogibije, na Vidovdan 1389. godine, i prenosa njegovih moštiju iz prištinske crkve Vaznesenja Gospodnjeg u Ravanicu 1392. godine, manastir postaje mesto hodočašća i centar oko kojeg se stvara kult Sveog kneza Lazara. Među očuvanim pohvalama novom mučeniku, dve su napisali ravanički monasi, poslednjih godina 14. veka ili na samom početku 15. veka. Jefimija je za knežev ćivot (pokrov preko kovčega) izvezla Pohvalu knezu Lazaru, koja se smatra remek delom stare srpske književnosti i veziljske umetnosti. Jefimija je izvezla Pohvalu jer je osećala duboko poštovanje i zahvalnost prema knezu Lazaru, koga je opisala kao čoveka ratnika i mučenika: „Postigao si da ostaviš propadljivu visotu zemaljskog gospodstva i da se obagriš krvlju svojom i sjediniš sa vojnicima Nebeskog Cara… Moli da pravoslavna vera hrišćanska neoskudno stoji u otačastvu ti…“

Ovo delo spada u najznačajnije pesničke tvorevine srpske srednjovekovne književnosti i važan je istorijski izvor. Pokrov se danas čuva u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu, a njegova kopija se nalazi u crkvi Lazarici.

Ktitorska kompozicija u Ravanici

U srpskoj srednjovekovnoj ikonografiji osobeno mesto zauzimaju ktitorski portreti u manastiru Ravanici. Na osnovu ktitorske kompozicije sa portretima kneza Lazara, kneginje Milice i dva njihova sina, Stefana i Vuka, možemo zaključiti da je Ravanica sagrađena skoro pred sam kraj Lazareve vladavine – između 1386. i 1388.godine. Ipak, nakon detaljnih konzervatorskih radova, utvrđeno je da je ova kompozicija slikana kasnije preko prvobitnog živopisa, nakon Kosovskog boja, ne pre 1392. godine.

Prvobitni portret ktitora kneza Lazara sa starijeg sloja time je prestao da postoji, ustupivši mesto četvoročlanoj ktitorskoj kompoziciji i figuri pustinožitelja Svetog Pavla Tivejskog nad severnim vratima. Prvobitni ktitorski portret kneza Lazara zaista je mogao biti upotpunjen figurama svetih Konstantina i Jelene, na čije postojanje još uvek ukazuju njihovi ostaci, a na koje je skrenuo pažnju D. Todorović. Teško bi bilo zamisliti da Ravanica, kao vladarska zadužbina, može ostati bez portreta svoga osnivača. U nizu poznosrednjovekovnih vladarskih zadužbina u srpskim zemljama očuvan je veliki broj ktitorskih i vladarskih kompozicija, što je svedočanstvo kontinuiteta u odnosu na prethodnu, nemanjićku epohu. Ktitorski portret jeste najvažniji deo ikonografskog programa, koji je bio posebno predviđen ktitorskim pravom.

Preslikavanje prvobitnog ktitorskog portreta u Ravanici usledilo je nakon Kosovskog boja 1389. godine, jer je dotadašnji položaj vladarske porodice u državi kneza Lazara ozbiljno uzdrman njegovom pogibijom. Pojava Vuka Brankovića, kneževog zeta i oca kneževih unuka, kao pretendenta na nasleđe poginulog kneza, označilo je potpuni raskid dugogodišnjeg porodičnog saveza između država koje su predvodili Brankovići i Lazarevići. U takvim okolnostima je prvobitni portret ravaničkog ktitora najverovanije bio preslikan i zamenjen sadašnjim ktitorskim portretima. Stara slika prestala je da odgovara novim uslovima u kojima su se našli kneževi naslednici. Analize su jasno pokazale da je slikarska intervencija bila verovatno preduzeta ubrzo posle bitke na Kosovu, a svakako pre kneževe kanonizacije. Novonastale odnose u srpskim zemljama trebalo je što pre iskazati i zvaničnom, reprezentativnom slikom. Kako su pokazala istraživanja, prvobitno je knez Lazar bio naslikan sa figurarama prvih hrišćanskih vladara Svetog Konstantina i Jelene.

Slaba očuvanost portretske kompozicije u Ravanici, stanje njene gotovo potpune ispranosti, posledica je tehničkog postupka u trenutku njenog izvođenja. Nepostojanost bojenog sloja tipična je za „al secco“ tehniku. Stoga je bilo veoma važno načiniti rekonstrukciju prvobitnog izgleda kompozicije, što je D. Todorović s uspehom uradio.

Knez Lazar je predstavljen kako zajedno sa kneginjom Milicom drži model ravaničkog hrama s okrenutom južnom fasadom, tako što knez levom rukom pridržava pripratu i zapadni deo hrama, dok istočni deo leži u kneginjinoj desnoj ruci. Pod slikanim modelom prikazani su kneževi maloletni sinovi Stefan i Vuk, postavljeni bliže knezu, kako pokretom leve ruke ukazuju ka njemu. Nad modelom zadužbine lebdi segment neba u obliku polukruga, iz koga Hristos obema rukama vrši čin blagosiljanja, pružajući ruke ka knezu i kneginji. Sva četiri lika obučena su u sakose identičnog oblika i kroja, uzanih rukava, stegnutih epimanikama. Kneževski par i Stefan nose sakose od purpurne tkanine, izvezene medaljonima s motivom dvoglavih orlova, heraldičkim simbolom dinstije Nemanjića. Samo je sakos malog Vuka od plave tkanine, s medaljonima i motivom krinova- simbolom vaskrslog Hrista. Sve odežde imaju manijak, peribrahione i široke porube, ukrašene biserjem i dragim kamenjem. Dijadema (loros) takođe je prikazana na sva četiri portreta, ali je prebačena preko ruke samo kod kneza i kneginje. Veoma je značajna činjenica što sve četiri ličnosti nose istovetna žezla, krstolikog oblika. Upravo ovaj detalj govori nam da je ova ktitorska kompozicija nastala nakon Kosovskog boja, kada je kneginja Milica bila regentkinja mladim kneževima Stefanu i Vuku. Kneževski par ima krune na glavi, po svemu sudeći otvorenog tipa, dok mladi kneževići imaju samo tanke jednostavne vence. Kneginja pod krunom ima tkaninu za pokrivanje kose, a sa krune joj niz leđa pada i jedan beli široki veo.

S obzirom na okolnosti u kojima je došlo do preslikavanja zapadnog zida naosa u Ravanici, može ce zaključiti da ikonografsko rešenje portreta prikazuje i simbolično savladarstvo kneževskog para, a kroz uobičajenu formulu zajedničkog ktitorstva.

Dakle, možemo zaključiti da ktitorska kompozicija u Ravanici prikazuje novonastalo stanje u vladarskoj porodici posle pogibije kneza Lazara. Tada je kneginja Milica preuzela položaj vladara-regenta. Pored toga, na fresci je, razumljivim jezikom simbola, jasno iskazan i redosled nasleđivanja upražnjenog vladarskog prestola.