Šest decenija Slobodišta: Bilo bi lepo da kamene ptice ponovo zalepršaju

Slobodište je mesto na kome je, za vreme nemačke okupacije Srbije, tokom Drugog svetskog rata, streljano blizu 1.500 ljudi, uglavnom – partizana, četnika, kao i njihovih pristalica i Roma

Slobodište se nalazi jugozapadno od Kruševca, na padinama brda Bagdala. Pre početka Drugog svetskog rata, na mestu nekadašnjeg strelišta, započeta je gradnja Kaznenog zavoda koju je prekinula okupacija. Nedovršenu zgradu iskoristili su Nemci i pretvorili u logor za političke zatvorenike. Ovo bivše strelište je prvi put otvoreno, sa zločinačkim naumom, 23. septembra 1941. godine streljanjem 25 boraca majora Dragutina Keserovića koji su uhvaćeni posle napada na Kruševac i osuđeni na smrt. To je bio početak nemačkog terora u Kruševcu.

U Kruševcu su za vreme okupacije streljani najviše ljudi iz okoline Trstenika, Vrnjačke Banje, Kraljeva, Kruševca, a bilo je streljanih i iz Raške, Leška, Kosova i Zapadne Srbije. Streljani su dovođeni iz Kaznenog zavoda u Kruševcu koji je bio neka vrsta mini-logora, a takođe i iz bugarskih zatvora i kruševačke Krajskomandanture 833.

Najveće streljanje u Kruševcu izvršeno je 29. juna 1943. kada je izvedeno 324 lica i streljano kao mera odmazde. Ovo streljanje je trebalo da se izvede 28. juna, ali kako je toga dana bio veliki srpski praznik Vidovdan, Nedićeve vlasti su uspele da streljanje pomere za dan kasnije. Pre streljanja u Kruševac je doputovao SS general August Majsner koji je potpisao plakat i napomenuo da je ovo masovno streljanje lično on naredio. Najveći broj streljanih toga dana bili su civili iz okolnih sela. Pogubljenje je izvršeno kao odmazda za napad na nemačke trupe u Kraljevu nekoliko nedelja ranije, u kome su partizani ubili nekoliko Nemaca.

Streljanja su takođe vršena i u krugu Kaznenog zavoda, a tela sahranjivana na Bagdali.

U Kruševcu su za vreme okupacije i bugarski vojnici u više navrata vršili egzekucije, a takođe su to činili i naoružani Arnauti u nemačkim uniformama i pripadnici Srpskog dobrovoljačkog korpusa (Ljotićevci).

Zgrada logora je srušena 1949, a na tom prostoru, zauzimajući 10 hektara, danas je Spomen-park Slobodište sa dve masovne grobnice palih rasinskih podoljuba i žrtava fašističkog terora.

Odluku o izgradnji spomeničkog kompleksa doneo je Sabor opštine Kruševac 1964. godine. U prvom poglavlju odluke stoji:

“Spomenik poginulim borcima za slobodu naše zemlje i pobedu socijalističke revolucije, streljanim rodoljubima i žrtvama fašističkog terora Kruševačkog kraja koji se nalazi na jugoistočnoj padini Bagdale proglašava se Slobodištem. Slobodište je kulturno-istorijski spomenik pod zaštitom opštine Kruševac.”

Spomen kompleks „Slobodište“ podignut je u neposrednoj blizini strelišta, a to ime je dobio jer su u jednoj humci pronađeni posmrtni ostaci boraca Rasinskog partizanskog odreda, koji su nazvani slobodarima grada Kruševca.

Na predlog Dobrice Ćosića, prvoborca Rasinskog partizanskog odreda, arhitekta Bogdan Bogdanović je realizovao spomenik u periodu od 1960. do 1965. godine. Spomenik je kako piše građen pod sledećim kredom:

“Pod ovim nebom, čoveče, uspravi se. Hleb i sloboda isto su nama“.

Spomen kompleks je završen 1965. godine na prostoru koji zahvata 10 hektara, pored nekadašnjeg Kaznenog zavoda (danas televizijski ovekovečenog „Sivog doma“) i okupatorskog logora. Njemu se prilazi stazom koja dovodi do Kapije sunca, sa natpisom „U ime živih“.

Osnovni elementi spomenika su: Humke, „Kapija smrti“, „Dolina pošte“ sa 12 kamenih ptica i „Dolina živih“, amfiteatar sa pozornicom i gledalištem. Suštinski element i povod Kompleksa predstavlja „Stratište“.

S jedne i druge strane uzdižu se dve kupaste humke, sa plamenicima na vrhovima i sa spomen-pločama u podnožju. Kroz južni otvor Kapije ulazi se u veliko gledalište. Tu je na uzdignutoj zaravni kružna pozornica, prečnika 15 metara i gledalište, koje može da primi preko 10.000 gledalaca. Na bedemu iznad pozornice postavljen je plamenik Slobode, a ispred žrvanj sa natpisom: „Hleb i sloboda isto su nama“.

Iz gledališta ulazi se u Dolinu pošte. Tu je, na samom ulazu, kameni žrvanj sa porukom: „Pod ovim nebom, čoveče, uspravi se“. Jato belih kamenih ptica, raširenih krila ostavlja Dolinu pošte, uzleće u plave prostore beskraja.

Godine 1978, po projektima arhitekata Bogdana Bogdanovića i Svetislava Živića, sagrađen je i Dom Slobodišta. Zgrada je oblikovana kao humka i predviđena za istraživački rad i održavanje raznih manifestacija.

Bogdan Bogdanović objasnio je svoje remek delo rečima: – Kao graditelj dužan sam da vas privedem samom spomeniku. Videli ste, ne primećujemo ga iz daljine. Ima stvari koje ne treba gledati iz daljine, u njih se ponire. Rekao bih da i ovu građevinu valja pribrojati takvima. Čoveka valja uvesti u središte, pripustiti ga u svet oblika, u koje mora da zađe, kroz koje će da prođe, sa kojima mora nehotično da se poistoveti. Samo tako razumeće ih. Moglo bi to da se shvati i kao lukavstvo graditelja, ali to je lukavstvo u višem cilju pa će mu se valjda zato i oprostiti.

Redovan program Svečanosti slobode izvodili su decenijama najpoznatiji umetnički kolektivi Jugoslavije od 28. juna do 7. jula.

Poseban značaj manifestaciji davale su pozorišne predstave veoma afirmisanih kuća iz bivše Jugoslavije, poput Narodnog pozorišta, JDP-a, BDP-a, Hrvatskog narodnog kazališta i Gavele iz Zagreba, Osiječkog i Splitskog kazalište, Novosadskog pozorišta, Horskog ansambla Ljubljane i mnogi drugih.

– Sam prostor Slobodišta je pružao velike mogućnosti, pa su ansambli dolazili i po nekoliko dana ranije da bi se prilagodili novom ambijentu i iskoristili efekte koje ne mogu naći na pozorišnoj sceni. Jednostavno, sve te vrhunske predstave sa Dubrovačkih igara i Splitskog leta, na Slobodištu su dobijale sasvim novu dimenziju, što je za njih, a i za sve nas, bila posebna premijera. Gotovo sva elitna pozorišta iz zemlje, u sklopu godišnjeg programa, uvrstila bi i Slobodište, sa željom da ih pozovemo i da neku novu predstavu izvedu u ovom ambijentu pred toliko hiljada ljudi. Lično bih izdvojio velikog zagebačkog glumca Tonka Lonza koji je na Slobodištu igrao kralja Edipa, kreaciju koju (kako je sam rekao) u Zagrebu nikada nije ostvario. Slično je bilo kada je Mira Stupica izvodila ‘Zimsku bajku“, kada se okupilo preko 25.000 gledalaca. Zamislite koju energiju treba uložiti da biste komunicirali sa svim tim ljudima. To je bila velika šansa Kruševca, i tu šansu smo mi koristili – sećao se Momir Bradić, koji je pored ostalog bio i član komisije koja je birala program.

Povod za „Svečanosti slobode“

– Na Vidovdan 1943. godine na Stratištu, pokraj današnjeg Vaspitno-popravnog doma, u znak odmazde fašisti su streljali 324 rodoljuba. To su bili uglavnom mladi ljudi iz kruševačkog kraja, pokupljeni kao taoci. Taj događaj i značaj Kosovske bitke u našoj tradiciji, bili su povod da se ustanove „Svečanosti slobode“. Smisao manifestacije je da se oda pošta onima koji su ginuli za slobodu, ali ne samo onima koji su stradali u Kruševcu, već svim žrtvama u svetu koje su žrtvovale svoje živote za progres čovečanstva. Tu je nastala simbolika da se pale partizanske i prometejske vatre, odnosno vatre života u kojima su sagoreli oni koji su ginuli za slobodu – podsetio je, puno godina kasnije, Momir Bradić, dramski umetnik i bivši direktor RO „Slobodište“.

Antiteza ratu

– Svečanosti slobode bile su praznik kulture, Meka za sve ljubitelje pozorišta i umetnosti, a Slobodište živi spomenik podignut kao antiteza ratu sa kojim je publika mogla da se poveže i sa čijim prostorom je mogla da se indetifikuje. Bilo bi lepo da kamene ptice ponovo zalepršaju, bilo bi lepo da se ovaj jedinstveni teatar unapredi i obnovi – pričao je pre nekoliko godina Miloš Petrović, književni kritičar, profesor, urednik književnog časopisa “Bagdala” i nekadašnji član Saveta Slobodišta.

Priredio: Ivan St. Rizinger