Reportaža sa arheološkog nalazišta Arčinovica

Zahvaljujući radu arheologa, šira javnost je upoznata sa raznim otkrićima koja su bila zaboravljena u dubini zemlje. Razne tajne i istorijske priče postoje duž Zapadne Morave, što se ponovo otkrilo prilikom radova na Moravskom koridoru. Arheološka nalazišta „Bedem“ kod Varvarina i „Konopljare“ u Čitluku se istražuju dugi niz godina, dok „Arčinovica“ predstavlja potpuno nov lokalitet koji je otkriven prošle godine

Tokom 2021. godine je na lokalitetu „Bedem“ u selu Maskare kod Varvarina pronađena nekrolopa sa 38 grobova, pored samog Justinijanovog utvrđenja iz 6. veka. Na nekih dvadesetak kilometara udaljenosti, na nalazištu „Konopljare“ u Čitluku, iste godine je pronaćena praistorijska peć stara 3000 godina.

Međutim, najnovije otkriće je pronađeno van arheološkog nalazišta. Tačnije, nedavno ga je pronašao jedan turski radnik u starom koritu Zapadne Morave u ataru sela Koševi. Radi se o maču iz bronzanog doba, odnosno datiran je 1200, 1100 godina pre nove ere. Predmet je ležao u pozajmištu peska i nije poznato kako je dospeo tu, niti kojem narodu je pripadao.

Analizom oštrice mača je utvrđeno da je korišćen u borbi, na šta upućuju urezi u vidu latiničnog slova V ili U. Trenutno se nalazi u Narodnom muzeju Kruševac gde je izložen i dostupan posetiocima.

Pomenuta arheološka nalazišta, „Bedem“ i „Konopljare“ su lokaliteti koji se istražuju godinama. Ipak, prošle godine je otkriven potpuno nov i nepoznat lokalitet. U martu 2022. godine, prilikom obilaska terena izgradnje Moravskog koridora je otkriveno novo arheološko nalazište „Arčinovica“ po toponimu koji meštani Selišta koriste za taj deo sela.

Kako bismo saznali nešto više o „Arčinovici“, posetili smo lokalitet do kojeg vodi seoski put koji se nalazi sa leve strane, odmah nakon što se uđe u opštinu Trstenik. Ipak, sam put deli arheološko nalazište na dva dela. Zapadno od puta je Selište koje pripada trsteničkoj opštini, dok je istočno Bojinac, kruševački atar, pa arheolozi svakodnevno rade na razmeđi dve opštine.

Na samom nalazištu radi ekipa Arheološkog instituta iz Beograda koju čine: Vojislav Filipović, Ivan Bugarski i Milica Radišić u saradnji sa arheolozima iz Narodnog muzeja Kruševac: Marin Bugar i Ljubiša Vasiljević.

Njima pomažu studenti i sveže diplomirani arheolozi.

– Prošle godine smo imali probne sonde da bi ispitali hronologiju i obim lokaliteta. Posle tih rezultata smo ustanovili da je lokalitet višeslojan, da ima tragove iz nekoliko epoha. Onda smo ove godine dobili da radimo sistematska zaštitna iskopavanja. Otvorili smo kompletnu zonu lokaliteta u okviru trase autoputa. Te uslove i mere zaštite je propisao Zavod za zaštitu spomenika i kulture iz Kraljeva. Oni su zonirali lokalitet i rekli gde treba da se istražuje – istakla je Milica Radišić, arheolog sa Arheološkog instituta u Beogradu.

Nakon preliminarnih istraživanja u cilju određivanja hronologije lokaliteta, 2023. godine su usledila sistemastka zaštitna istraživanja.

– Ove godine smo otkrili tragove iz praistorije, iz antike i iz srednjeg veka. Imamo seoska naselja iz tih hronoloških etapa, s tim da je naselje iz praistorije skroz uništeno. Ne nalazimo arheološke zatvorene celine iz praistorije, nego samo ponegde neku keramiku ili uništene zone iz tog perioda. Radi se o metalnim dobima, a precizniju hronologiju će ustanoviti Vojislav Filipović nakon analize keramike – navodi Milica Radišić.

Ono što je primetno čim se priđe lokalitetu, jeste vlažno tlo koje dosta otežava i usporava rad arheolozima.

– Sada smo pri završetku radova, mada smo trebali već da ih završimo. Radovi su se odužili zbog kiše i neverovatnih poplava u ovom kraju između Trstenika i Kruševca. Lokalitet je blizu Morave pa je podložan podzemnim vodama. Zbog toga imamo konstantne vode u istražnim objektima što nam onemogućava da ih do kraja istražimo – zaključila je arheološkinja.

U planu je da se radovi završe do kraja avgusta nakon čega će na trenutnim iskopinama proći nov auto-put. Arheolozi planiraju da nastave istraživanje lokaliteta u zonama izvan auto-puta, tačnije na njivama prema zapadu, jer se lokalitet i tamo prostire.

Iz antike, arheolozi su pronašli ukopane, kružne i kvadratne objekte sa standardnim antičkim materijalom. Rimski novac iz 3. i 4. veka nove ere, perioda dekadencije i propadanja Rimskog carstva. Klasičan mobilijar rimskih kuća koji čine tegovi, pršljenici. Ima dosta keramike, kao i rimskog nakita koji je uobičajan za rimske lokalitete.

Milica Radišić smatra da je na „Arčinovici“ najvažniji ranosrednjovekovni horizont, jer je taj period za razliku od antike slabo istražen.

– Antičkih naselja ima svuda i dobro su istražena. Međutim ranosrednjovekovne naseobine iz perioda 9. i 10. veka su izuzetno slabo poznate, naročito u Zapadnom Pomoravlju. Mi ovde na lokalitetu imamo prvi put istražene kuće iz tog perioda baš u Zapadnom Pomoravlju i to su najveći rezultati ovog iskopavanja, jer imamo 20-ak ranosrednjovekovnih objekata – navodi ona i nastavlja:

– To su objekti: poluzemunice, ukopane sa pećima i vatrištima ili ognjištima koji su imali nadzemne konstrukcije od kojih otkrivamo jame za stubove u okolnom prostoru. U tim poluzemunicama ima puno grnčarije i to jako lepe ranosrednjovekovne grnčarije. Praktično svaka kuća ima različitu grnčariju i to je ono što je isto osobeno. Ti Sloveni, verovatno već tada Srbi, u ovom delu Srbije su slabo koristili metal. Imamo svega jedan metalni nalaz. Oni su najviše koristili drvo koje je istrulelo, kamen i kost. Imamo koštane alatke. Imamo oštrače, bruseve i tako taj neki skromniji alat oruđa koji su oni koristili za zemljoradnju, ribarenje, stočarstvo itd. Ima puno ostataka stoke, krune divljači, što su koristili u ishrani.

U razgovoru sa Milicom smo razumeli da su iskopine naselja veoma značajne za arheologiju i da na osnovu toga naučnici mogu da izvuku mnogo zaključaka.

– Svakako je naselje najvažnije. Tu se prati prostorna organizacija tih poluzemunica. One imaju neki red koji je uspostavljen. Nalaze se na približno sličnoj udaljenosti što govori o tome da su oni imali svoje okućnice, tako da je to u svetlu jako slabog poznavanja tog perioda i procesa formiranja srpske države, migracija Slovena, Srba, kako su se ovi prostori popunjavali slovenskom populacijom, vrlo važan rezultat. Zarad detaljnijih ispitivanja, mi ćemo sada ovaj materijal upoređivati sa već poznatom građom iz Srbije i šire. Hrvatske, Mađarske, Rumunije, Bugarske. Iz tih zemalja gde imamo tragove Slovena iz 9. i 10. veka i gde postoje slična naselja ovog tipa. Nadamo se da ćemo dobiti što opsežnije rezultate. Ovako, na prvi utisak, ovo je za nas vrlo važno – još jednom je istakla značaj trenutnih otkrića.

Ono što je interesantno jeste da ovaj lokalitet prati tu prostornu organizaciju. Antičko naselje je bilo u jednom delu, srednjevekovno je bilo u drugom.

– Kao da su ljudi iz srednjeg veka, kada su došli na ovaj prostor, zatekli neke ostatke koji su bili pre 4, 5 vekova u odnosu na njih i da su ispoštovali te ostatke pa su svoje naselje stavili pored. Jer mi u ovim srednjovekovnim poluzemunicama imamo antičke tegule i opeke. Oni su ih mnogo koristili jer su pravili oštrače od njih. Tako što okrenu opeku pa prave ureze u kojima oštre nož ili neku drugu alatku. Oni su koristili antički materijal za svoje objekte, ali ne da bi napravili čvrstu arhitekturu jer je nisu poznavali, pošto su koristili samo ruralnu, seosku. Te opeke su za njih nešto značile. Oni su ih upotrebljavali u domaćinstvu – istakla je Milica Radišić, koja je ujedno stručnjak upravo za srednji vek.

Jedan prosečan dan arheologa na terenu traje oko 7, 8 sati, zavisno od temperature. Međutim, arheološki dan se tu ne završava.

– Mi arheolozi iz Arheološkog instituta, bavimo se naukom većim delom godine, a onda jedan deo godine provodimo na istraživanjima gde prosto naša kuća dobije posao. Kada smo na terenu, mi imamo taj terenski dan do 2, posle podne se odmaramo, a uveče radimo dokumentaciju. Arheološka dokumentacija podrazumeva dosta posla. Sve što nađete mora da se snimi, da se obeleži na adekvatan način, da se popuni u formulare koje Ministarstvo nalaže. Materijal se pere, lepi, skladišti i nosi kasnije u Muzej ili Institut na obradu. Vi kad iskopate nešto, život tih predmeta tek počinje. To je nešto što arheologiji daje zapravo na dodatnoj važnosti, jer je ona mnogo slojevita. Arheološki dan dugo traje – zaključila je Milica Radišić.

Mač star više od 3000 godina

Narodni muzej u Kruševcu bogatiji je za još jedan izuzetan eksonat otkriven u ataru sela Koševi, prilikom izgradnje Moravskog koridora. U pitanju je bronzani mač iz približno 1200, 1100 godine pre nove ere. Karakterističan je za Centralnu Evropu i predstavlja najjužniji nalaz, prvi južno od Save i Dunava

Mač je pronađen sasvim slučajno na neobičnom mestu. Na pozajmištu peska, u starom koritu Zapadne Morave, turski radnik ga je primetio kada je, zajedno sa peskom, iskipovan iz kamiona. Odmah je obavestio svoje nadređene, između ostalih i Arheološki nadzor na Koridoru.

Arheolozi su konstantovali da je u pitanju mač iz bronzanog doba D, datiran oko 1200, 1100 godine pre nove ere. Interesantno da nije bilo drugih nalaza pored njega, pa naučnici nisu sigurni kako je uopšte dospeo tu.

– Mač je karakterističan za centralni deo Evrope. Postoje dva ili tri ovakva mača u Vojvodini, a ovaj je prvi pronađen južno od Save i Dunava. Ne znamo kako je dospeo ovde niti kom narodu je pripadao. Da li ga je voda donela ili je izgubljen na putu tokom nekog ratnog pohoda, ostaje nejasno – istakla je kustos-arheolog Narodnog muzeja u Kruševcu, Milica Miladinović.

Vojislav Filipović, rukovodilac arheološkog nadzora na igradnji Moravskog koridora, je istakao da je na osnovu analize oštrice mača utvrđeno da je korišćen u borbi izbliza.

– Ovo je najčistiji bronzani predmet na teritoriji centralnog Balkana koji sam ja analizirao do sada. Na osnovu ureza u vidu latiničnog slova V ili U smo utvrdili da je korišćen direktnoj borbi – naveo je Filipović.

– Dugačak je oko 66 santimetara, težak oko 800, 900 grama. Drška mu je jako specifična, puno livena sa ovalnim presekom, baš karakteristična za to doba. Ukrašena je sa tri horizontalna rebra i između tih polja se nalaze koncentrični krugovi. Sam balčak te drške je ovalan i on je ukrašen koncentričnim zarezima – detaljno je opisala izgled mača Milica Miladinović.

Nikola Lazić