Manastir Svetih Arhangela u Stalaću

– Svetinja čija je istorija identična istoriji srpskog naroda –

U Mojsinjskoj Svetoj Gori, na mestu gde se spajaju Zapadna i Južna Morava, nalazi se manastir Svetih Arhangela. Svetinja je posvećena zapovedniku Nebeske vojske, zaštitniku Saborne crkve, prvom od sedam arhanđela, pobedniku Lucifera i Satane i čuvaru vere pravoslavne, Svetom Arhangelu Mihailu i jednom od sedam anđela koji stoje najbliže Bogu, prenosiocu radosnih vesti, Svetom Arhangelu Gavrilu. Pripada Eparhiji kruševačkoj

Po narodnom predanju, Stalać je dobio ime po tome što su se tu srele Zapadna i Južna Morava i za trenutak stale. Mesto gde su se dve reke sastale naziva se Sastavnica. Po tome je kasnije i mestu nadenuto ime. Po drugom predanju, naselje je dobilo ime po tome što su Turci ovde sidrili svoje lađe i manje brodove u jednoj uvali, plovila su tu stala, pa otuda Stalać. Osmanlije su zaista u Stalaću držale 80 do 100 šajki (brodića), kojima su u svako doba mogli prevesti konje i trupe. Ovo moravsko selo koga su predanje i narodna poezija učinili poznatim široj javnosti, čine dva sela: Grad Stalać i selo Stalać, na desnoj obali reke.

Grad Stalać po prvi put se pominje u istorijskim dokumentima u povelji cara Vasilija II Bugaroubice, 1020. godine, kao Istanglangan. O kontinuitetu življenja u ovom naselju svedoče dva utvrđenja: kula Todora od Stalaća i Ukosa ili Kućište. Tri primerka novca careva Konstantina I Velikog, Justina I, Justinijana I i Anastasija I ukazuju na to da je utvrđenje Ukosa najverovatnije sagrađeno u četvrtom veku, a da je najveću ulogu imalo u šestom veku. Na ovom lokalitetu pronađena je i Langobardska fibula, što je jasan dokaz da su u ovom utvrđenju boravili Langobardi kao vojna posada. Lokalno stanovništo nalazilo je na ovom mestu rimski novac i prstenje. Utvrđenje Ukosa jedno je od najvećih kasnoantičkih utvrđenja u ovom delu Srbije.

Iako je Stalać obnovljen u vreme kneza Lazara, osnovni elementi fortifikacijskog uređenja tvrđave (pre svega veliki razmak između kula) govori u prilog činjenici da je reč o znatno starijoj tvrđavi. Na prostoru kule Todora od Stalaća ima slučajnih nalaza antičkih fibula iz prvog veka pre Hrista. Tu je pronađen i olovni okvir minijaturnog ogledala iz antičkog perioda. Kada tome dodamo i grupni nalaz 37 komada raznog rimskog novca iz Grad Stalaća i nalaz rimske ciglarske peći, dobijamo čvrste korene stalaćkog grada bar od antike. Neprekinuti kontinuitet života na ovom mestu potvrđuje i nalaz zlatnog novca romejskog cara Romana I iz 10. veka u temeljima crkve Svetog Duha. Dakle, možemo reći da je mnogo pre vremena kneza Lazara bio sazidan tvrdi Grad Stalać.

Aleksandar Loma je lingvističkim metodama došao do zaključka da je Stalać dobio ime po Svetom Teodoru Stratilatu, i to još u 10. ili 11. veku. Kako saznajemo iz vizantijskih izvora, prostor između Ražnja i Stalaća bio je sredinom 12. veka izuzetno jako utvrđen. Neposredno sa druge strane Morave, nasuprot gradu Stalaću, nalazi se kasnoantičko utvrđenje „Bedem“ u Maskaru. Tu su pronađeni odlomci opeka, među kojima neke nose ukras u vidu manjeg krsta. Primeri ovakvog tipa krsta često su urezivani na zidovima crkava značajnih hrišćanskih centara 10. veka. Nalazi iz starijeg gvozdenog doba (približno osmi ili sedmi vek pre Hrista), pronađeni su nedaleko od Južne Morave, u selu Praskovče, na oko 700 metara od Stalaćke klisure, na lokalitetu Gradište.

Knez Lazar je manastiru Ravanici darovao „panađur Petrov u Stalaću sa brodom (kasnije i kneginja Milica pominje Stalać u povelji izdatoj manastiru Svetog Pantelejmona u Svetoj Gori). Ovaj podatak nam govori da je u Stalaću, u vreme kneza Lazara, a sigurno i ranije, postojala crkva Svetog Petra pri kojoj je održavan panađur (vašar). Gotovo izvesno je reč o crkvi Svetog Duha. Ovaj podatak je veoma interesantan jer ukazuje na to da je mnogo pre vremena kneza Lazara u Stalaću postojalo više sakralnih objekata. Arhaičan izgled crkve Svetog Duha i nalaz novca romejskog cara Romana I, govore u prilog tome da ona ima dosta elemenata takozvanih vojnih crkava iz 10. i 11. veka. Naime, pri većim vizantijskim vojnim garnizonima tog vremena, postojale su posebne crkve namenjene vojnicima iz posade. U tim crkvama čuvane su vojne zastave jedinice, koje su iznošene pred početak pohoda.

Predanje u kom se pominje manastir Svetih Arhangela zabeležio je nemački pisac, arheolog i istoričar Feliks Kanic: „Kao i propast cara Lazara na Kosovu, tako i pad Stalaća i smrt njegovog gospodara Prijezde, narod objašnjava izdajom jednog od njegovih vojnika, koji je Turke uveo kroz tajne hodnike. Za nagradu je imenovan za vezira pokrajine. On je pohitao da od materijala crkava razrušenih po celoj okolini, sagradi kulu koja je po njemu nazvana „Todorova kula“, i da ceo zamak ponovo utvrdi. Zbog toga je razljućeni sultan Mehmed tri godine opsedao Stalać, ali uzalud. Tada se jedan sveštenik iz obližnje crkve Svetog Aranđela ponudio da Todora, sa kojim je bio u zavadi, savlada lukavstvom. Po njegovom savetu, sultan je preveo svoje trupe na desnu obalu. Todora je prota nagovorio da siđe sa kule sa svojim vojvodama i da zahvali Bogu za neočekivani spas od Turaka. Dok je Todor bio u crkvi, sultan Mehmed je izvršio prepad na posadu koja je ostala bez starešina i savladao je. Zatim je pogubio i nevernog „Todora vezira“, sa njegovim vojvodama i razorio crkvu Svetih Arhangela. Prota se ubrzo nakon toga pokajao i obesio se u crkvenom tornju. Na tako istinski dramatičan način narod prikazuje sudbinu i pad Stalaća. Kletva u svojoj sujeti teško povređenog sultana Mehmeda I, koji u narodnoj pesmi uzvikuje: „Grad Stalaću, da te Bog ubije!”, mogla se odnositi samo na njegov gornji deo. Donji deo tvrđave je princ Musa još 1413. tako temeljno razorio, da je francuski putopisac Bertrandon de la Brokijer, dvadesetak godina kasnije na ruševinama našao samo jednu karaulu, koja je obeležavala tursko – srpsku granicu.

Po predanju, manastir Svetih Arhangela podignut je na temeljima svetinje iz 10. veka. Najverovatnije su ga podigli monasi sinaiti koji su se na ovom prostoru podvizavali. Hram je trikonhosne osnove, prostrane polukružne apside, sa plićim bočnim konhama i pripratom. Zidan je mešavinom lomljenog i tesanog kamena i opeke. Na osnovu podataka dobijenih iskopavanjem sinaitskih crkava u okolini Paraćina i u Gornjačkoj klisuri, možemo zaključiti da su Mojsinjske crkve Svetog Marka u Jakovcu, Svetih Arhangela u Stalaću i Svetog Jovana Glavoseka u Stevancu, sinaitske. Osnove ovih crkava odgovaraju osnovama nekih hramova koje su osnovali monasi sinaiti. Jedan od glavnih argumenata za ovakav stav jesu male priprate, zidane istovremeno sa ostalim delom crkve, koje i nemaju ulogu kao kod uobičajenih crkava, već imaju posebnu ulogu u isihastičkoj službi. Interesantno je da su njihove osnove veoma slične sa osnovama manastira na Fruškoj Gori, s tom razlikom što su fruškogorski manastiri većih dimenzija. Nije slučajno da je izgradnja fruškogorskih manastira započela samo par godina po prvom većem preseljenju oko 50.000 Srba iz okoline Kruševca u Ugarsku nakon pohoda Grgura Brankovića, poznatijeg kao Zmaj Ognjeni Vuk (unuka despota Đurađa Brankovića), 1480. godine.

Manastir Svetih Arhangela razrušen je u 18. veku. Stalać je u to doba bio sasvim pust. Iz tog vremena postoje zapisi da je u Stalaću postojala drevna crkva koja je bila potpuno prazna i kojoj se nije, sa sigurnošću, znala posveta. Vojvoda i diplomata, knez ražanjski Milić bio je rodom iz Dečana u Metohiji, odakle je njegov otac Toma sa porodicom prebegao u Stalać. Milić je u Stalaću odrastao, a kasnije se preselio u Ćićevac. Veoma se angažovao tokom Kočine krajine, zbog čega je, nakon završetka rata, izabran za kneza nahije ražanjske, što je potvrđeno i od turskih vlasti. Kada je izbio Prvi srpski ustanak, knez Milić je bio među prvima koji je ustao na oružje. Učestvovao je u Deligradskoj i Čegarskoj bici. Godine 1812. otišao je u Carigrad da pregovara mir sa Turcima. Milan Đ. Milićević je zabeležio da se u Ćićevcu i okolini pričalo da je knez Milić dva puta išao u Carigrad. Po propasti ustanka, Turci su 1813. uhvatili kneza sa sinovima Dmitrom i Stojanom. Nameravali su da na taj način zastraše narod. Kneza Milića i Dmitra su žive nabili na kolac. Tadašnji starešina manastira Sveti Roman dao je Turcima 12.500 groša koje je sakupio narod, i Turci pustiše Stojana. Knez Milić i njegov sin Dmitar sahranjeni su iznad oltara u manastiru Sveti Roman. Ovo je samo jedna u nizu potresnih priča, koje svedoče o teškoj sudbini našeg naroda u vreme Turske okupacije.
Tek osamdesetih godina 20. veka otpočela je obnova davno zapustelog manastira Svetih Arhangela. Konzervatorsko- restauratorski radovi obavljeni su 1979. Manastir je izgrađen 1990. godine. Čin osvećenja obavio je tadašnji Episkop niški i potonji patrijarh srpski Gospodin Irinej, 30. septembra iste godine. Tada su izgrađeni i konaci. Prva nastojateljica manastira bila je mati Makrina, a danas manastirom upravlja monahinja Hristina. Manastirska slava obeležava se 26. jula, kada se praznuje Sabor Svetog Arhangela Gavrila. Ovu svetinju posećuje veliki broj hodočasnika iz svih krajeva.

Od 2001. godine u manastirskoj porti se održava likovna kolonija „Pod krilima Arhangela“, na kojoj je do sada učestvovalo više od stotinu slikara sa svih kontinenata. Idejni tvorac i organizator ove manifestacije je gospodin Dragan Čapkunović. U porti se održava i kulturno- umetnička manifestacija „Da se znade, šta Stalać imade“.

Manastir Svetih Arhangela predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od velikog značaja. U manastiru se svakog četvrtka služi Sveta Liturgija.

Ognjen Milićević