Manastir Sveti Roman

Hram Blagoveštenja Presvete Bogorodice

– Jedna od najstarijih svetinja u Srbiji-
Na oko 25 kilometara od Kruševca, pokraj Južne Morave, nedaleko od Đunisa, u ataru sela Praskovče, nalazi se jedna od najstarijih svetinja u našoj zemlji, manastir Svetog Romana, posvećen prazniku Blagovesti (kada je Arhangel Gavrilo javio Presvetoj Bogorodici da će roditi sina i nadenuti mu ime Isus).

Iako o crkvama i manastirima pre vremena kneza Lazara na području Mojsinja i Poslonskih planina, ima vrlo malo sačuvanih podataka, nesporna je činjenica da je hrišćanstvo bilo vrlo raspostranjeno u ovom kraju, već u četvrtom veku. Od prve polovine četvrtog, pa sve do početka sedmog veka, hrišćani koji su živeli u Pomoravlju, pripadali su episkopiji u Nišu, koju je osnovao car Konstantin (u prvoj polovini četvrtog veka).

U blizini se nalazilo i episkopsko središte u Ćupriji. To ukazuje da je na tom području, već u kasnoj antici, postojao razvijen duhovni život. U široj okolini postoje utvrđenja koja su iz ovog perioda: Maskare, Gradac- Pločnik, Ukosa, Gradac- Sveti Nestor, Praskovča, Gradište u Aleksincu, Ćićini (Dzindan), više utvrđenja u dolini Turijske reke, kao i nekoliko utvrđenja u okolini Ražnja. Ukupno je locirano oko 20 ranovizantijskih utvrđenja, a arheološkim istraživanjima, skoro u polovini slučajeva, potvrđeno je postojanje sakralnih objekata.

Na osnovu podataka koje je zabeležio vizantijski istoričar Prokopije, car Justinijan je na prostoru između Niša i Ćuprije, obnovio ili sagradio, preko 40 utvrđenja. Najnovija arheološka istraživanja pokazuju da su manastiri Svetog Nestora i Svetog Romana sagrađeni na temeljima ranovizantijskih bazilika- piše Nebojša Đokić u časopisu” Rasinski anali.”

Po predanju manastir Svetog Romana podigao je Roman Sinait 888. godine, zajedno sa bratom Nestorom Sinaitom, koji je takođe tada osnovao manastir u selu Vitkovcu, na levoj obali Južne Morave, prema Aleksincu. Oni su bili učenici Svetog Klimenta Ohridskog, baš u vreme širenja slovenske knjige iz ohridske škole Svetog Klimenta, iz koje su izlazili mladi ljudi učeni slovenskim pismom, sa misijom da šire veru u narodu. Tokom 9. veka u Srbiji je vladao knez Vlastimir, rodonačelnik srpske vladarske dinastije Vlastimirovića, koji je ratovao sa bugarskim kanom Presijamom sredinom 9. veka.

Srbija je iz rata izašla kao pobednik, a kan je izgubio „većinu svoje vojske“. Tada su na svom putu ka Velikomoravskoj kneževini, po pozivu kneza Rastislava, kroz Srbiju prošla solunska braća Ćirilo i Metodije (863. godine), koji su znali jezik Slovena. Oni su širili hrišćanstvo i priredili prevode najvažnijih bogoslužbenih tekstova.

Prvi sačuvani pomen manastira nalazimo u hrisovulji vizantijskog cara Vasilija II iz 1019. godine u kojoj se spominje Sfenteromon- najverovatnije Sveti Roman. Postanak manastira Svetog Romana, prema tome, mora biti stariji od ove hrisovulje bar 100 do 200 godina od izdavanja ovog dokumenta, tj. da rođenje i život Sinaita Romana pada u kraj 9. veka, između 850. i 919. godine. Tim pre što manastir nosi ime ovog svetitelja koji je sahranjen pored hrama, a kasnije je grobnica spojena sa crkvom.

Sasvim je jasno da treba da prođe bar jedan vek od smrti „kakvog poslenika na pobožnom i crkvenom kultu“, pa da narod posveti to mesto i grob isposnikov, i da se ime njegovo kao naziv mestu raščuje i usvoji u crkvenim i državnim poslovima, kao što je to slučaj ovde sa Svetim Romanom u hrisovulji cara Vasilija II Bugaroubice, kojom on osniva autokefalnu episkopiju sa sedištem u Ohridu nakon pobede nad carem Samuilom. Na osnovu navedenih podataka, istraživač manastira Svetog Romana, književnik Milojko Veselinović, poreklom iz sela Jasenja, nedaleko od manastira, došao je do zaključka da je Sveti Roman možda poreklom bio Srbin.

Postavlja se pitanje zašto je Sveti Roman toliko vremena bio u zaboravu? Verovatno je u 10. veku bilo pisanih tragova o ovom manastiru ali usled velikih meteža, ratova sa Bugarima i građanskog rata među sinovima kneza Vlastimira: Mutimira, Strojimira i Gojnika, osim spomenute hrisovulje, nije ostao nijedan. Kada je Kruševac postao prestonica Srbije u doba kneza Lazara, obnovljen je i manastir Svetog Romana. Kako predanje kaže, upravnik ergele (konjice) kneza Lazara naišao je na razrušen grob Svetog Romana. On ode u Kruševac na dvor Svetog kneza Lazara i ispriča mu šta je pronašao. Lazar je odmah naredio da se na tom mestu sagradi hram. Bilo je to leta Gospodnjeg, 1377. godine. Hram je trikonhosne osnove sa polukružnim apsidama.

U povelji koju je knez izdao Hilandaru 1381. pominje se veliko bratstvo manastirsko, koje brine o sumašedšima (duševnim bolesnicima). Bolnica manastira Sveti Roman jedna je od najstarijih za lečenje duševno obolelih, zajedno sa onima u Hilandaru, Visokim Dečanima, Prohoru Pčinjskom i Studenici. Najverovatnije je osnovana u 11. veku, a radila je sve do početka tridesetih godina dvadesetog veka. Po narodnim predanjima, veliki broj ljudi se izlečio u manastiru, što je uticalo na to da bolnica aktivno radi više od hiljadu godina.

I dan danas ga mnogi bolesnici posećuju moleći se velikom ugodniku Božijem, prepodobnom Romanu, da isprosi od Gospoda bolnim ozdravljenje, a besnima (umno obolelima) povraćaj svesti. U manastiru se nalazila konjička garda Svetog kneza Lazara, pa se zato manastir u potonjim turskim popisima pominje kao Konjica.

Turskim osvajanjima nakon Kosovskog boja, manastir je nekoliko puta spaljivan, pljačkan i rušen, ali i obnavljan. Stara crkva bila je razrušena 1448. godine, kada je Hunjadi bežao sa Kosova. U turskom popisu iz 1498. zapisano je da manastir ima velike posede i dva kaluđera.

U popisu iz 1516. pominje se ova velika svetinja, a u defteru iz 1611. godine spominje se iguman Svetog Romana, Mitrofan. Najveća stradanja manastir je doživeo tokom Austro- turskog rata 1716- 18, kada je srušen do temelja. Godine 1791. dozidana je priprata za vreme igumana Dimitrija. Konačno je obnovljen 1795. godine.

U to doba dođe iz Turske neki Đorđe Pile, pomoli se prepodobnom Romanu i bi čudesno izlečen nad njegovim moštima. Iz okolnih sela pokupi oko 300 groša i ode u Tursku da zamoli za ferman. Nakon tri godine doneo je ferman kojim je sultan dopustio da se manastir obnovi. Narodu je bilo milo što će u blizini imati bogomolju.

Najviše se oko tog posla zauzeo Živko Krstić iz Prnjavora, što svedoči i zapis na manastirskim vratima. U to vreme manastir je bio skoro spojen sa selom Prnjavor, čije su se kuće nalazile ispod samog crkvenog kladenca. Hram je živopisan 1796. Manastirski konak je dvospratan, donji sprat je zidan od kamena, a gornji je nešto kasnije nazidan sa novim kelijama, 1847.

Za vreme turske vladavine radila je i manastirska škola. Bilo je po 10 i više učenika koji su postajali parohijski sveštenici i monasi. Broj đaka se smanjio otvaranjem srednjih škola po Srbiji. Tako su svi učenici 1865. prešli u aleksinačku gimnaziju.

Na rastojanju na svega par kilometara od Deligrada, oko koga su vođene velike bitke u toku Prvog srpskog ustanka, manastir je služio ustanicima za svaku vrstu podrške. Kaluđeri su primali na zbrinjavanje ranjene ratnike iz deligradskih šančeva, negovali ih i hranili u konacima. Među njima su bile i slavne Karađorđeve vojvode Jovan Kursula i Petar Dobrnjac, kao i kapetan Vuča Žikić, koji je kao iskusan oficir utvrdio Deligrad- za Turke neosvojivu tvrđavu.

On je poginuo 14. aprila 1807. na Deligradu, a sahranjen je u porti manastira. U godinama nakon Prvog srpskog ustanka za igumana je bio postavljen Sava Petrović, u čije vreme je crkva ponovo živopisana, 1831. godine. On je prvi ostavio pisani trag o oslobođenju Kruševca i čitavog ovog kraja od Turaka. U njemu je i lično učestvovao. Pregovarao je sa Turcima i, bez ispaljenog metka, uspeo da oslobodi varoš.

O arhimandritu Savi priča se u manastiru i okolini da je bio lep i stasit čovek, jahao je uvek dobre konje i revnosno čuvao manastir. Kada je knez Miloš abdicirao 1839. Sava je uveliko bio u opoziciji prema knezu. Narod iz okoline bio je prisutan kada je Sava bacio kamen u Moravu i rekao: „Kada se ovaj kamen bacio uz vodu, tada i knez Miloš u Srbiju!“. Dolaskom Miloša u Srbiju, Sava je pao u nemilost svome vladaru.

Zvonara je sazidana od kamena 1852. godine, za vreme vladavine kneza Aleksandra Karađorđevića. Na zidu sa istočne strane, živopisan je lik Svetog Romana u crnoj rizi, sa oreolom preko glave. U vreme srpsko- turskog rata 1876/8, crkvu je pogodila granata sa Đuniskog visa, koja nije eksplodirala.

Poznata je i činjenica da je ruski dobrovoljac, pukovnik Nikolaj Rajevski (Vronski iz Ane Karenjine), koji je poginuo u boju kod Gornjeg Adrovca, prvobitno bio sahranjen u manastirksoj porti, gde i danas postoji spomen ploča. Kasnije mu je telo majka prenela u Rusiju, a njegovo srce je zauvek ostalo u Srbiji. Godine 1893. manastir je posedovao 82 hektara oranica i livada, tri hektara voćnjaka i vinograda, 115 hektara šume i dve vodenice na Moravi.

Od početka 20. veka, prema kazivanju savremenika, u ovom se manastiru okuplja najviše naroda iz bliže i dalje okoline na dan posle Velike Gospojine, 29. avgusta. U narodu ovoga kraja kletva „Ubio te Bog“ nema neku veću težinu, ali kad neko kune „Ubio te Sveti Roman“, od te kletve, u ovom kraju, teža ne postoji. Teški bolesnici dolaze na grob Svetog Romana. Tu presede ili prespavaju na kamenom podu kraj moštiju.

Tokom Prvog svetskog rata, Sveti Roman je bio utočište za preko stotinu dece- ratne siročadi iz beogradskog doma Svete Jelene i ćićevačkog doma, smeštenih u manastirskom konaku odlukom tadašnjeg Vladike niškog Dositeja, zajedno sa upraviteljicom doma, dve učiteljice i služiteljima. Akademski slikar iz Beograda Nemanja Brkić 1938. godine oslikao je grobnicu Svetog Romana.

Nakon Drugog svetskog rata, manastiru je oduzeta skoro sva imovina. Blagoslovom tadašnjeg Epiksopa niškog, gospodina dr Jovana Ilića, 1960 manastir je prvo pretvoren u ženski, da bi 4. avgusta 2012, blagoslovom Episkopa niškog dr Jovana Purića, ponovo bio preobražen u muški.

Nedaleko od manstira nalazi se izvorište svete vode, koja ima celebno dejstvo i pomaže kod ozdravljenja od raznih bolesti.

Manastir pripada Eparhiji niškoj i spomenik je kulture od velikog značaja. Vekovima privlači vernike iz cele naše zemlje, pa i šire. Svi koji sa iskrenom verom i ljubavlju pritiču bivaju isceljeni milošću Gospoda našeg Isusa Hrista.
Prepodobni Romane Čudotvorče, moli Boga za nas grešne!

Ognjen Milićević