Manastir Ravanica Središte kulta Svetog kneza Lazara

Zadužbina osnivača Kruševca, Svetog Velikomučenika kneza Lazara Hrebeljanovića, manastir Ravanica, nalazi se podno Kučajskih planina, u dolini Ravaničke reke, kod sela Senja nadomak Ćuprije. Sagrađena je između 1375. i 1377. godine i simbolično označava početak epohe Moravskog stila. Pripada Eparhiji braničevskoj.

Kosovo je bilo iskušenje naših predaka: Da li će oni, na čelu sa Svetim Knezom, a onda s njegovom ikonom, sačuvati svoj identitet i ostati verni Svetosavskom Zavetu, čak i onda kada izgube državu? Da li će i onda sačuvati svoju Crkvu? Hoće, ako su narod zavetni (u zajednici sa Hristom). Srbe je kroz istoriju održala Crkva i omogućila im da opstanu čak i bez države, i u državama tuđim. Srpska nacija je jedina u Evropi koju je izgradila Crkva, a ne država. To je smisao zaveta kojeg nam je u amanet ostavio Sveti Sava. Piše istoričar umetnosti, likovni kritičar i istoričar civilizacije Žarko Vidović u svojoj knjizi „Istorija i vera“.

Sveti Ava Justin Ćelijski je u „Žitiju Svetom Velikomučeniku knezu Lazaru“ opisao suštinu Kosovskog zaveta. Svetosavski svenarodni ideal i program: „Sve za Hrista- Hrista ni za šta“, niko nije u potpunosti ostvario kao Sveti Velikomučenik knez Lazar, opredelivši se za Carstvo Nebesko i prinevši sebe na Kosovsku žrtvu, i sa sobom sav narod srpski. To je učinio iz čisto evanđelskih razloga, izloženih u narodnoj pesmi: „Zemaljsko je zamalena carstvo, a Nebesko uvek i doveka“.

Lazar je stalno razmišljao kako da ujedini razbijeno carstvo, i na taj način sve Srbe okupi i pripremi za borbu protiv Turaka. Svoju prestonicu, grad Kruševac na reci Rasini, osnovao je oko 1371. godine. Brzo je utvrdio vlast i u Braničevu, Novom Brdu, Rudniku, Toplici, Mačvi sa Beogradom i postao „U Hristu Bogu blagoverni i samodržavni gospodar Srbljem i Primorju- Stefan veliki knez Lazar“. Od sveg srpskog naroda prozvan slavni car Lazar. Čestiti knez imao je zakonsko pravo na carsku vlast, preko svoje supruge Milice, koja je bila od vladarske loze Nemanjića, ali nije se hteo nametati kao što je to učinio drski kralj Vukašin Mrnjavčević, nego sve srpske knezove bratski poštovaše.

Evanđelsko hristoljublje i čovekoljublje Svetog kneza nije se ogledalo samo u tome što je u svojoj zemlji okupljao monahe podvižnike isihaste (molitvene tihovatelje), nego i u tome što je podizao i obnavljao mnoge svetinje za hristoimeniti narod svoj. Roditeljski je zbrinjavao sirotinju i bolesnike, podižući sirotišta i bolnice. Pri crkvama i manastirima otvarao je narodne škole, radi prosvećivanja svoga naroda. Školu je otvorio i u svojoj prestonici, gradu Kruševcu, gde su učili njegovi sinovi i kćeri i ostala srpska deca. Na njegovom dvoru boravili su mnogi učeni i mudri ljudi, umetnici, zografi, zlatari…

Kao predznaci skore nesreće srpske, pojaviše se unutrašnji razdori, svađe, izdajstva i vlastoljublje srpskih starešina. Zbog toga je knez održao državni sabor u Kruševcu, sa svojim vojvodama i velmožama. Odatle je uputio poruku svekolikom Srpstvu: „Ko ne došo na boj na Kosovo, od ruke mu ništa ne rodilo, rujno vino ni pšenica bjela“…

I pored kneževog poziva mnogi se velikaši nisu odazvali, a zapadni hrišćani nisu uputili svoju pomoć. Lazar je na dvoru održao kneževu večeru, na kojoj je miroljubivo pozvao sve prisutne vojvode i velikaše na mir i slogu protiv nekrsta. Zatim se srpska vojska okupila oko Kruševca, i na čelu sa knezom i vojvodama uputila se u pravcu Kosova. Pre polaska, Lazar se sa svojom vojskom pričestio u svojoj zadužbini, crkvi Lazarici. Sa Lazarom je u boj krenuo njegov zet Vuk Branković i slavni vojvoda kralja Tvrtka Kotromanića, Vlatko Vuković.

Po jednom drevnom predanju, Svetom knezu Lazaru se pred bitku javio Anđeo Gospodnji i pitao ga kojem se želi privoleti carstvu, da li carstvu zemaljskom ili Carstvu Nebeskom? Pomolivši se najpre u sebi, knez odgovori Anđelu Božijem: „Ako ću se privoleti carstvu zemaljskome, ono je za malena, trenutno i prolazno, a Nebesko Carstvo je uvek i doveka“. I tako se bogoljubivi vladar srpski opredelio za Carstvo Hrista Cara na Nebesima.

Na Vidovdan 1389. godine, na dan Svetog proroka Amosa, krsnu slavu Svetog kneza Lazara, pomoli se čestiti knez još jednom Bogu i izgovori ohrabrujuću besedu svojoj vojsci neposredno pre početka boja na Kosovu. Kada otpoče krvavi boj između hrišćana i muhamedanaca, tada jedan od Lazarevih vojvoda, po imenu Miloš Obilić, uspe da se probije do šatora sultana Murata i da ga ubije. Ovo učini vojvoda Miloš i zbog toga što su ga mnogi zavidljivci opadali kod kneza da će on biti srpski izdajnik. Muratovo ubistvo unese veliku pometnju među Turcima, i srpska vojska poče naglo napredovati. Lazar se junački borio i, kako za njega kaže Tronoški letopisac, „imađaše na sebi šesnaest rana kada je useo na trećeg konja, pošto dva pod njim već behu ubijena“. Ubrzo i Lazar dostiže blaženu smrt i predade dušu svoju u ruke Podvigopoložnika Hrista. Rastavši se od tela zemljanog i carstva zemaljskog radi Hrista, on spase dušu svoju i dušu naroda svojega, zadobi besmrtno Carstvo Nebesko i Bogu privede mnoštvo mučenika.

Patrijarh Danilo III preneo je mošti kneza Lazara iz crkve Svetog Spasa u Prištini u njegovu najveću i najznačajniju zadužbinu, manastir Ravanicu, 1390. godine. U jednom rodoslovu očuvala se vest da je, već 1375. godine na crkvenom saboru na kom je izabran patrijarh Jefrem, bilo odlučeno o osnivanju Ravanice. Gradnju ove divne zadužbine, po predanju, poverio je Sveti knez neimaru Radetu Boroviću, koji sazida veličanstvenu crkvu u Moravskom stilu. Manastir je opasan tvrdim bedemima sa kulama. Na Donžonu se očuvao natpis o knezu Lazaru kao ktitoru. Na severozapadu su očuvani delovi kule Miloša Obilića i kula kneza Lazara, na kojoj se, u jednoj maloj apsidi još vide tragovi fresaka. Postojanje Donžon kule sa obziđem iz starije faze govori da je ovde ranije postojao veći crkveni centar.

Bratstvo Ravanice dobilo je izvesna imanja već prvom kneževom poveljom koju je potvrdio patrijarh Jefrem 1376-7, a zatim i drugom, Ravaničkom poveljom, izdatom 1381. godine. Za prvog igumana knez postavi kir Arsenija „muža obdarenog vrlinama, ukrašena razumom, koji imađaše dar Svetoga Duha da uči mnoge“.

U to vreme u pećini u blizini manastira podvizavao se prepodobni Romilo Ravanički, učenik Svetog Grigorija Sinaita. Njegov učenik i životopisac Sveti Grigorije Mlađi Gornjački Ćutljivi (osnivač svetogorskog manastira Grigorijata, poreklom Srbin, danas mu se mošti nalaze u manastiru Gornjak), je zabeležio da je Romil imao veliku veru u Boga i da je svima podjednako otvarao svoje milosrdno srce „i to ne samo ljudima, nego i pticama i zverima“. U Ravanici se upokojio i tu se, sa južne strane priprate, nalaze njegove čudotvorne mošti. U blizini manastira se podvizavao i pustinjak Vavil. O njihovom boravku svedoči toponim „mutavo polje“ u klisuri Ravanice.

Do sredine devete decenije 14. veka uz hram je dograđena priprata. Glavna crkva u Ravanici sagrađena je redovima pravilno tesanog kamena i opeke na osnovi razvijenog upisanog krsta. Lazareva grobna crkva nosi snagu novog uzora u kojem su sjedinjeni oblici srpskih vladarskih, petokupolnih zadužbina 14. veka i svetogorskih trikonhosa. To ukazuje na novu pojavu u crkvenoj arhitekturi koju je uspostavio kralj Milutin prilikom zidanja njegove zadužbine, manastira Gračanice. Njen daroviti graditelj savršeno je poznavao srpsku arhitekturu. Nastojao je da kao slavni uzor oponaša mauzolej cara Dušana kod Prizrena- manastir Svetih Arhangela. Ravanica je morala izazivati divljenje ranih osamdesetih godina 14. veka, kada je završavana. Većina ukrasnih elemenata moravskih fasada dobro je bila poznata starijim srpskim graditeljima, ali svi oni nigde nisu bili tako spretno i maštovito sjedinjeni kao na Lazarevim zadužbinama- Ravanici, Lazarici i spoljnjoj priprati Hilandara. Velika rozeta sa prepletima i cvetnim motivima na zapadnoj fasadi ravaničkog hrama, uspelo je ostvarenje Lazarevih majstora. Ravanica se može smatrati odjekom najlepšeg vizantijskog slikarstva kasnog 14. veka. Niže zone ravaničkog živopisa izradila je nova družina slikara, od kojih se jedan potpisao kao Konstantin.

Ravanica je paljena i pustošena 1398, 1427. i 1436. godine. Nakon konačne propasti srpske države 1459, Turci su opljačkali manastir i iz crkve odneli svo srebro i zlato koje su našli, ali kako svedoči putopisac Pigafeta 1568. godine, crkvu nisu porušili.

Od 1687. do 1691, nastupili su teški dani za Ravanicu. Zapisi iz tih godina svedoče da je ona i tada pljačkana i paljena, a monasi ubijani, tako da je skoro zapustela. Proleća 1690, patrijarh Arsenije III Čarnojević morao je sa srpskim narodom da beži od Turaka preko Dunava. Tada monasi uzeše mošti Svetog kneza Lazara iz Ravanice i pridružiše se patrijarhu Arseniju. Otišli su u Budim i naselili se u mestu Sentandreja. Tu se nastanio patrijarh sa episkopima, monasima i mnogobrojnim narodom. Ravaničani podigoše u Sentandreji, blizu dunavske obale, malu crkvu i u njoj položiše mošti Svetog kneza Lazara 1697. godine, a ravanički monasi obnoviše manastir Vrdnik na Fruškoj Gori i posvetiše ga, za uspomenu na Ravanicu, Vaznesenju Gospodnjem, i u njemu položiše Lazareve mošti. Manastir Vrdnik je i dan danas poznat kao Nova Ravanica.

Čim je 1718. utvrđen mir između austrijskog ćesara i Turaka u Požarevcu, jedini od živih monaha ravaničkih koji se zatekao u Vrdniku, jeromonah Stefan Daskal, zažele da vidi svoju nekadašnju obitelj u Srbiji. Još mir ne beše zaživeo, a on krenu na put. Zateče manastir sasvim pust. Crkva se nalazila u žalosnom stanju. Priprata je bila u razvalinama. Sve je bilo zaraslo u korov. Te zime, jeromonah Stefan pripremi sve što beše potrebno za opravku. Za tri godine on podiže pripratu i obnovi kelije. Jeromonah Stefan, čiji se lik i danas sačuvao u priprati, nosio je nadimak Daskal (učitelj), jer je u obnovljenoj Ravanici otvorio školu. Iz te škole izašao je veliki broj sveštenika. Ova škola se održala kroz ceo 18. vek. Kada su 1739. austrijsku vojsku potukli Turci, patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta, bio je prinuđen da pređe u Austriju. Bila je to druga seoba Srba za nepunih pola veka. Tada se sve srpske crkve nađoše u teškom položaju. Ravanički monasi su preneli sve manastirske dragocenosti u Vrdnik.

U Kočinoj krajini (1788- 1791), bratstvo manastira Ravanice igralo je vrlo značajnu ulogu. U manastiru je bilo glavno sedište vojnog logora Kočinog brata Petra. Tada je manastir ponovo opljačkan, a kelije spaljene. Godine 1794. crkva je popravljena i kelije ozidane. Opravke su vršene i u Karađorđevo i Miloševo vreme. Sadašnji ikonostas u hramu izrađen je 1833. godine. Tada je iguman bio Nikanor Knežević, rodom iz Šibenika, postrižnik manastira Krke. Na južnoj strani crkve nalazi se grob Karađorđevog vojvode Cincar Janka Popovića, rodom iz Ohrida, koji se naročito istakao u boju na Mišaru, 1806. godine.

Najviše je u Ravanici urađeno za vreme arhimandrita Dionisija Popovića Đune, koji je bio nastojatelj manastira pune 22 godine, od 1842. do 1864. Knez Aleksandar Karađorđević odobrio je 1844. da se Ravanica opravi o državnom trošku. Manastir je tada pokriven limom. Na ruševinama stare velike Lazareve trpezarije, 1850. podignut je konak, koji se i sada nalazi u manastirskoj porti. Za vreme arhimandrita Josifa Gavrilovića (1849- 1905), načinjen je u crkvi pod od cementiranih pločica, a spolja na hramu ozidan „sokl“ od crvenog tesanog kamena.

Arhimandrit Makarije Miletić najduže je bio starešina manastira, punih 35 godina od 1908. do 1943. Budući da je manastir stradao i tokom Prvog svetskog rata, on je prepokrio crkvu kada se 1919. vratio iz rata, u kome je učestvovao kao vojni sveštenik. Izmenio je stolariju u crkvi i snabdeo konak potrebnim nameštajem. Na Vidovdan 1939. godine upriličena je veličanstvena proslava 550. godišnjice boja na Kosovu. Arhimandrita Makarija streljali su Nemci 25.1.1943. Tada je uništena celokupna manastirska pokretna imovina, samo hram i konak nisu pretrpeli veću štetu.

Oktobra 1946. uprava nad manastirom poverena je shi igumaniji Jefimiji Micić, sa 25 monahinja. Tada Ravanica po po prvi put u istoriji postaje ženski manastir. Shi igumanija Jefimija uložila je mnogo truda da manastir unapredi, kako u ekonomskom tako i u duhovnom pogledu. Posle njenog upokojenja upravu nad manastirom preuzela je njena učenica, igumanija Gavrila. Danas manastirom upravlja igumanija Marija Čeperković.

Arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve 1954. godine donosi odluku da se mošti Svetog kneza Lazara, koje je tokom Drugog svetskog rata od ustaša spasio profesor Radoslav Grujić, prenenesu u Ravanicu. Ta odluka konačno je sprovedena u delo jula 1988, kada su mošti iz Saborne crkve u Beogradu, gde ih je ostavio profesor Grujić, prenesene u Ravanicu. Krajem jula iste godine Lazareve mošti bile su u Lazarici. Septembra 1989. Sveti knez se konačno vratio u svoju zadužbinu, gde se i danas nalaze njegove mošti. Nad njegovim ćivotom svakodnevno se dešavaju čudesna isceljenja svih koji mu sa iskrenom verom pritiču.

Sveti Velikomučeniče kneže Lazare i svi sveti srpski mučenici molite Boga za nas grešne.

Ognjen Milićević