Manastir Milentija – Hram Svetog Prvomučenika i Arhiđakona Stefana

– Čuvajmo ono što nas je sačuvalo, obnovimo ono što nas je održalo –

Ostaci zidina svetinje, manastira Milentije, nalaze se u podnožju Kopaonika, u gornjem delu sliva reke Rasine, nedaleko od puta Brus- Jošanička banja, u blizini srednjovekovnog grada Koznika. Neki istraživači smatraju da je manastir nastao krajem 14. i početkom 15. veka, pre Kalenića, a nakon Ravanice i Lazarice. Drugi pak smatraju da je manastir podignut najverovatnije oko 1430. godine

Na osnovu pronađenih ostataka smatra se da je u pitanju zadužbina moćnog velikaša- velikog čelnika Radiča Postupovića. On je bio najveći ktitor među vlastelom.

Pouzdano se zna da je u vreme despota Stefana Lazarevića pripadao krugu njegovih najužih saradnika, a na početku vladavine Đurađa Brankovića bio je, posle članova vladarske porodice, najvažnija ličnost u Despotovini. Prema pisanju Konstantina Filozofa „muž najhrabriji koji sa malo reči mnogo svršavaše“. Ovaj znameniti vitez pripadao je krugu vlastele koju je uzdigao despot Stefan Lazarević, rukovodeći se savetom sultana Bajazita I da za saradnike uzima sebi najvernije, bez obzira na ugled i bogatstvo.

Po predanju, njegov otac je bio vojvoda Milutin, koji je poginuo u Kosovskom boju. Izuzetnu hrabrost i neustrašivost pokazao je u odlučujućoj bici princa Mehmeda protiv brata Muse kod sela Čamorlu 1413, u kojoj je predvodio odrede despota Stefana.

U vreme međuvlašća, koje je u Osmanskom carstvu nastupilo posle bitke kod Angore 1402, a trajalo do stupanja Mehmeda I na presto 1413, besneo je rat među Bajazitovim sinovima- Isom, Sulejmanom, Musom i Mehmedom, koji su svi bili pretendenti na presto Osmanskog carstva. Pred poslednji okršaj Muse i Mehmeda, despotu Stefanu će pripasti još istaknutija uloga. Musino pustošenje Srbije početkom 1413. godine, konačno je Srbiju svrstalo na Mehmedovu stranu.

Tada se odigrala i bitka na Vrbnici između vojski sultana Muse i despota Stefana. To mesto se najverovatnije nalazilo u blizini Laćisleda, nedaleko od reke Pepeljuše. Sultan Musa je tada sa svojom vojskom, nakon razaranja Stalaća i delimičnog stradanja Kruševca, krenuo uz reku Pepeljušu, najkraćim putem koji je vodio ka utvrđenju Koznik, sagrađenom na strmom brdu visoko iznad doline reke Rasine.

Despotova vojska, prispela iz Novog Brda i Koznika, dočekala je Turke na strateški dobro odabranom položaju, nekoliko kilometara zapadno od Vrbnice (današnjeg Laćisleda) ali je bila razbijena. Sultan Musa nakon pobede nije nastavio svoj pohod ka utvrđenju Koznik i bogatim kopaoničkim rudnicima, već je krenuo ka jugoistoku ka tvrđavi Koprijan, koju je zauzeo.

Da je Kruševac nakon bitke na Vrbnici ostao u srpskim rukama, svedoči okupljanje vojski Musinih protivnika, despota Stefana Lazarevića, bosanskog vojvode Sandalja Hranića, mačvanskog bana Jovana Morovića i princa Mehmeda pod ovim gradom, početkom leta 1413. godine.

Kada je Mehmed I došao na vlast, kako piše Konstantin Filozof, on je despotu Stefanu poslao dragocene darove i poklisare koji su predali grad Koprijan, Znepolje i „druga prostranstva“. Laonik Halkokondil beleži da je novi sultan vladaru Tribala „dao mnogu zemlju koja mu je bila susedna“.

Despot Stefan se 1412. izmirio sa sestrićem Đurađem Brankovićem, čime je otklonjena mogućnost izbijanja sukoba u Srbiji. Tako su se stekli uslovi da, nakon 1413, u Srbiji otpočne jedan novi, mirni i prosperitetni ali nažalost kratkotrajni period, koji će dovesti do poslednjeg poleta i uspona srpske države, koja je preživljavala poslednje trenutke svog postojanja u srednjem veku, okončanog padom Smedereva 1459. godine.

Veliki čelnik je tokom ovih burnih vremena, verno služio kneza Lazara, despota Stefana i Đurađa Brankovića. Radič je imao posede na području Braničeva, Kučeva, Mačve, Lepenice, Gornje Morave, Belasice, Nekudima, Rudnika i u okolini Kruševca. Podigao je i pomagao brojne manastire u Srbiji i na Svetoj Gori: Vraćevšnicu, Lepenac, svetogorski manastir Svetog Pavla, manastir Konstamonit i Vatoped. Moguće je da je bio i ktitor crkve u Laćisledu. Posedovao je velike baštinske posede, koji su mu potvrđeni poveljom despota Đurđa iz 1428/9.

Zapadno od Radičeve baštine, nalazio se posed manastira Drenče, posvećenog Bogorodičinom Vavedenju, zadužbina monaha Doroteja, bivšeg velikog despota i njegovog sina, potonjeg patrijarha srpskog Danila III. Severozapadno od Radičeve baštine nalazilo se, u prvoj polovini 15. veka, vlastelinstvo rizničara Vukašina i njegove supruge Vidosave, koji su na tom prostoru podigli svoju zadužbinu- manastir Rudenicu, posvećenu Svetom proroku Iliji. Radičev posed se graničio i sa metohom svetogorskog manastira Svetog Pantelejmona, manastirom Veluće, zadužbinom nepoznate vlastelinske porodice.

Svi navedeni podaci upućuju nas na zaključak da je čitav ovaj prostor tokom srednjeg veka bio bitan ekonomski, strateški i vojni centar srpske države.
Značajno središte bio je i tvrdi grad Koznik, čije se najstarije utvrđenje vezuje za period od 4. do 6. veka. O tome svedoči ostatak antičkog bedema koji je, u ukupnoj dužini oko 200 metara, formirao utvrđenje lepezaste osnove, sa prostornim celinama gornjeg grada i podgrađa. Pronađeni su i slabo očuvani ostaci bedema iz 12. veka, što svedoči o kontinuitetu postojanja ovog utvrđenog i tada veoma razvijenog grada.

U pisanim dokumentima grad Koznik se prvi put pominje 1381. u povelji kneza Lazara Lavri Svetog Atanasija na Svetoj Gori. Kneginja Milica, septembra 1405. „na Rasini“ (kako se zvala oblast oko Koznika), izdaje dva dokumenta, „kada se gospodin despot ženjaše“, a oktobra iste godine dokument sa Koznika izdaje i sam despot Stefan. Despot Đurađ Branković poveljom potvrđuje velikom čelniku Radiču hrisovulju despota Stefana o podizanju crkve Blagoveštenja na rečici Grabovničici, kojoj je podario pet sela u oblasti Rasine i Kruševca, među kojima i „selo Budilovinu i Milentiju na Rasini…“

Upravo obaj podatak navodi nas na pretpostavku da je gospodar grada bio upravo Radič Postupović, vojvoda i veliki čelnik despota Stefana, u narodnoj pesmi opevan kao „Oblačić Rade“ i „Rajko od Rasine“. O njegovom ugledu i moći svedoče veliki posedi širom Srbije, sve do Kupinika u tadašnjoj Ugarskoj. Radič Postupović se pre 1439. godine zamonašio u manastiru Konstamonit na Svetoj Gori, čiji je bio drugi ktitor, dobivši ime Roman. Tu je i sahranjen.

Od nekada velelepnog sakralnog zdanja manastira Milentije, ostale su samo ruševine. Knez Lazar, kneginja Milica i njihov sin Stefan Lazarević, štitili su interese srpske crkve, kao što su to svojevremno činili vladari iz dinastije Nemanjića. Potpomagali su stare i ugledne manastire, podizali nove, ukazujući istovremeno posebnu pažnju svetogorskim manastirima. Despot Stefan Lazarević i njegovi bliski saradnici, zahtevali su tehničku zrelost majstora i lepotu obrađenih fasada.

Veći trikonhosi koji potiči iz godina između 1402. i 1427. svedoče o brzom usponu vlastele. Ostaci zlata na freskama koje su samo u odlomcima sačuvane, ljubičastog mermera na podnim pločama i izvanrednog prepleta sa fasada u Milentiji (danas u Narodnom muzeju u Beogradu), svedoče o nekada sjajnom izgledu ove crkve.

Milentija je posvećena Svetom Prvomučeniku i Arhiđakonu Stefanu. U osnovi je trikonhos sažetog tipa, građena u Moravskom stilu. Njeni zidovi su danas očuvani do visine od oko dva metra, a sudeći prema očuvanim ostacima, fasada hrama bila je ukrašena izuzetnom kamenom dekorativnom plastikom. Sačuvana je i velika rozeta, na kojoj je predstavljena stilizovana volovska glava (grb kneza Lazara). Još jedna specifičnost milentijske plastike ogleda se i u dominaciji floralnih ornamenata, korišćenju zoomorfnih motiva i neuobičajenoj dubini klesanja. Zapadno od hrama otkriveni su i fragmenti fresaka.

Ispred zapadnog portala pronađena su 23 fragmenta rozete. Rekonstrukcija je urađena u Narodnom muzeju u Beogradu. Nedaleko od istočne fasade, otkrivene su dve ploče sa predstavom lava- grb porodice Branković. Najlepši detalj na crkvi je velika rozeta, koja je danas deo stalne postavke Narodnog muzeja u Beogradu. Po lepoti čuvena milentijska rozeta obrela se na izložbi Metropoliten muzeja u Njujorku, kao jedan od najvažnijih spomenika vizantijske umetnosti. Replika ovog eksponata se danas nalazi u centru Brusa.

Najbliže analogije za milentijski hram su crkva Lazarica, čija se osnova po dužini sasvim poklapa sa milentijskom, i manastir Kalenić, koji joj je blizak po načinu obrade fasada, odnosno umeću klesanja dekorativne kamene plastike.

Na osnovu arhitektonskih i stilskih analiza Moravskih spomenika i na osnovu mogućih rekonstrukcija pojedinih dekorativnih arhitektonskih elemata otrkrivenih u Milentiji, stručnjaci iz Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kraljevo, došli su do zaključka da je moguća obnova manastirske crkve.

Milan Đ. Milićević 1876, prvi pominje staru, porušenu crkvu nedaleko od Budilovine, u svojoj knjizi „Kneževina Srbija“. Svetinju je istraživao i arhitekta Aleksandar Deroko, koji je izneo mišljenje da je posredi značajan srednjovekovni spomenik. Arhitektonske ukrase manastira Milentije opisala je Nadežda Katanić u knjizi „Dekorativna kamena plastika moravske škole“.

Arheološka iskopavanja su na ovom mestu započeta 1960, kada je izvršeno ispitivanje terena. Kasnija iskopavanja vršena su u tri navrata, kao i delimična konzervacija. U širem okruženju manastira, 1969. godine, pronađeno je više profanih zgrada.

Pretpostavlja se da je u pitanju manastirski konak i velelepno ukrašena trpezarija, što se vidi u nižim zonama iskopine, gde su pronađeni fragmenti fresaka izuzetne lepote. Ona je imala i kultni karakter, budući da se nakon Liturgije u samoj crkvi, molitva nastavljala i za trpezom, shodno načelima tipika.

Otkrivanje manastirskog konaka dobija na značaju zbog toga što je malo sisitematski istraženih manastirskih zdanja s kraja 14. i početka 15. veka, tako da su prostorije za stanovanje i rad monaha nedovoljno poznate. Izvesne podatke u tom smislu pružaju jedino manastir Svetog Nikole u Pavlovcima na Kosmaju i manastir Svetog Đorđa u Kastaljanu.

Ono što ova dva manastira spaja sa Milentijom i Drenčom je osobenost manastirskog konaka u arhitektonskom rešenju.
Istraživanja su nastavljena 2010. godine, polazeći od potrebe da se Milentija kao spomenik kulture, kategorisan kao nepokretno kulturno dobro od velikog značaja za Republiku Srbiju, zaštiti, prezentuje i revitalizuje.

Zavod za zaštitu spomenika kulture Kraljevo započeo je dva značajna posla. Jedan se odnosio na dalja arheološka istraživanja kompleksa, a drugi na snimanje celokupne kamene plastike, koja broji preko 500 fragmenata.
Nekoliko ranijih pokušaja da se pokrene obnova Milentije ostalo je bez uspeha.

Poslednjih desetak godina, zahvaljujući sinhronizovanom delovanju Odbora za obnovu Milentije, na čijem je čelu Ljubiša Bata Đidić, Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kraljevo, opštine Brus, Eparhije kruševačke i Episkopa kruševačkog gospodina Davida i uz finansijsku podršku Ministarstva kulture, pristupilo se realizaciji projekta „Obnova Milentije“. Idejno rešenje hrama izradio je arhitekta prof. dr Mirko Kovačević. Nakon idejnog rešenja, izrađen je i Glavni projekat, sa željom da se, na taj način, doprinese što skorijem početku radova na obnovi. Glavni projektanti su arhitekte prof. dr Mirko Kovačević i Marko Petrović i arheolog Gordana Gavrić, direktorka Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu.

Kako beleži Ljubiša Đidić u svojoj knjizi o Milentiji: „Negdašnja Milentija je identična kneževoj Lazarici, a po lepoti kamene plastike nalik je Kaleniću.

Milentija, razbacana i rasejana u kamenju koje treba vratiti u njenu maticu, kao sve što je u rasejanju, traži da se vrati svojoj majci. Srbija traži da se, kroz Milentiju, razbacanu i razjedinjenu, vrati u svoje gnezdo, u svoju jedinstvenu celinu. Jer su ove svetinje- naše majke“.

Manastir Milentija priprada Eparhiji kruševačkoj, spomenik je kulture od velikog značaja. Kada bude obnovljen, biće jedan od najlepših dragulja Moravske škole- sinteza crkve Lazarice i manastira Kalenić.

Ognjen Milićević