Staročaršijske priče: Ko je i kako oslobodio Kruševac 14. oktobra 1944. (1)

Maglene vizije i istorijske revizije

Decenijama već, ne samo u Kruševcu već širom čitave Srbije i njene dijaspore, vladaju prepirke i kolaju kontraverzne priče oko toga ko je i kako oslobodio grad pod Bagdalom… Rojalisti i desno orijentisani pokreti i stranke zagovaraju verziju po kojoj su to uradili pukovnik Keserović i pripadnici njegovih jedinica Jugoslovenske vojske u otadžbini, dok se simpatizeri levičarskih ideja i sledbenici Narodno oslobodilačke vojske čvrsto drže priče da su partizanske jedinice te koje su trijumfovale nad odbranom okupatorske vojske

Priredio: Ivan St. Rizinger

Ono što se danas sa sigurnošću može tvrditi je da su rojalističke jedinice već nedeljama bile u gradu pre no što su ga nacističke jedinice napustile gotovo bez borbe, da su u njega prve ušle 14. oktobra snage Crvene armije i da su to partizanske jedinice uradile dan kasnije. U tekstu koji sledi naveden je sam tok događaja, rekonstruisan na osnovu svih relevantnih dokumenata sačuvanih u Vojno-istorijskim arhivima i svedočanstava ljudi koji su bili direktni svedoci, ne saučesnici, onoga što se zbivalo tih dana sredinom oktobra pre 79 godina.

Nakon borbi protiv NOVJ u okviru nemačkih ofanziva tokom jula i avgusta 1944, snage JVuO između Ibra i Južne Morave su se razdvojile. Četvrta grupa jurišnih korpusa prešla je u Šumadiju i zapadnu Srbiju, a na ovom terenu zadržala se Rasinsko-toplička grupa korpusa JVuO pod komandom pukovnika Keserovića.

Ove snage borile su se zajedno sa Nemcima tokom odbrane Kruševca od NOVJ 9-11. septembra, ofanzivnih operacija 18-24. septembra, i aktivne odbrane Kruševca početkom oktobra. Znatan deo snaga JVuO bio je raspoređen kao spoljašnja odbrana Kruševca i zapadnomoravskih komunikacija, sa frontom prema NOVJ, kao i u samom Kruševcu.

Kad je nakon 10. oktobra došlo do sloma nemačkog fronta u istočnoj Srbiji i naglog nastupanja Crvene armije, pukovnik Keserović je uočio priliku da se u skladu sa direktivom Mihailovića poveže sa Crvenom armijom, ponudi savezništvo i afirmiše status svojih snaga kao savezničke formacije. U tom cilju on je pripremio prepad na slabije nemačke snage u Kruševcu 14. oktobra.

Tog jutra postavio im je ultimatum da se predaju, a nakon isteka ultimatuma njegove snage počele su da razoružavaju preostale Nemce i pripadnike RZK (Ruski zaštitni korpus bio je za vreme Drugog svetskog rata kvislinška vojna formacija sastavljena od ruskih emigranata u Srbiji, u sastavu nemačkog Vermahta). Nemački štab i glavnina su se probili prema Kraljevu, a oko 11 časova u grad je sa istoka ušao prednji odred 52. divizije Crvene armije. Sa komandantom ove kolone Keserović je uspostavio vezu, nakon čega su održali zajednički miting u centru Kruševca.

Oko 13 časova pred Kruševac je izbio sa severoistoka prednji odred 19. divizije Crvene armije. Na njih su Keserovićeve snage otvorile vatru, pogrešno ih smatrajući za jedinicu NOVJ. Nakon kraće borbe u kojoj je poginulo 18 crvenoarmejaca, mahom Ukrajinaca, ovaj odred Crvene armije je odbacio četnike i takođe ušao u Kruševac.

Čuvena fotografija obraćanja sa terase hotela Pariz na kojoj uz Keserovića stoje američki poručnik Kramer i sovjetski potpukovnik

Štab Druge proleterske divizije nije imao informacije o ulasku crvenoarmejaca u Kruševac, pa je, prema predviđenom planu, pokrenuo svoj napad u 16:00 na širokom frontu sa juga na grad Kruševac i komunikaciju Kruševac – Kraljevo. Usled uporne odbrane snaga JVuO na pozicijama koje su ranije utvrdile, borba se produžila i tokom noći.

Tokom 15. oktobra NOVJ je ušla u Kruševac i uspostavila svoju vlast. Štab Druge proleterske divizije uspostavio je koordinaciju sa štabom 52. divizije Crvene armije, i njihove snage nastavile su zajednički nastupanje prema Trsteniku i Vrnjačkoj Banji. Jedinice Crvene armije zauzele su neprijateljski stav prema snagama JVuO, insistirajući na njihovom razoružanju.

Ostatak Rasinsko-topličke grupe korpusa JVuO pod Keserovićevom komandom uključio se u grupaciju generala Trifunovića i preko nje ponovo uspostavio saradnju sa Nemcima. Tako je propao ovaj manevar naglog uspostavljanja neprijateljstva sa Nemcima i savezništva sa Crvenom armijom.

Zbivanja u oblasti Kruševca tokom leta i početkom jeseni 1944: Politička zbivanja
25. avgusta kralj Petar II raspustio je Mihailovićev štab, a 12. septembra javno preko radio-Londona pozvao pripadnike Mihailovićevog pokreta da stupe u redove NOVJ. Uprkos tome, Mihailović je proglasio opštu mobilizaciju koja je stupila na snagu 1. septembra, usled čega su formacije JVuO brojčano znatno uvećane.

Nakon intenzivnih konsultacija, Velika Britanija i Sjedinjene Države odlučile su na proleće 1944. da povuku svoje vojne misije iz štabova JVuO. 25. avgusta međutim američka vojna obaveštajna služba OSS poslala je grupu obaveštajaca pod komandom pukovnika Mek Dauela sa specijalnim zadatkom na područje koje su kontrolisale snage JVuO. Ova grupa nije imala status vojne misije, i ostala je pri snagama JVuO do 1. novembra 1944, kad je povučena. Jedan njen pripadnik, poručnik Eslford Kramer, bio je u štabu Rasinsko-topličke grupe korpusa JVuO i tako postao aktivan učesnik zbivanja u Kruševcu.

Usled približavanja Crvene armije, u Bugarskoj su ojačali politički pritisci za izvlačenje iz rata. Krajem avgusta snage bugarskog okupacionog korpusa počele su izvlačenje iz garnizona u Srbiji. 28. avgusta napustili su Kuršumliju, u koju su ušli delovi Druge proleterske divizije NOVJ. Na celom području, jedinice NOVJ su se naglo popunjavale novim dobrovoljcima, a osnivane su i nove brigade.

Milinko Đurović – politički komesar 2. proleterske divizije govori na mitingu u oslobođenom Kruševcu 1944. godine

Vojna zbivanja

Nakon niza ofanziva Vojnoupravnog komandanta Jugoistoka tokom jula 1944. u kojima je učestvovala i JVuO (operacija Trijumf), u avgustu je, probojem Operativne grupe divizija preko Ibra, NOVJ ostvarila dominaciju između Ibra i Južne Morave.

Početkom septembra, težište dejstava preneto je u zapadnu Srbiju, i Šumadiju, gde je bilo težište prodora Prvog proleterskog i 12. korpusa NOVJ. Glavnina snaga JVuO, Četvrta grupa jurišnih korpusa, odmarširala je iz doline Zapadne Morave da bi se suprotstavila ovom prodoru. S druge strane – 5, 17. i 21. divizija NOVJ takođe su se prebacile na sever radi sadejstva i učestvovanja u prodoru. Druga proleterska brigada prekomandovana je u sastav 21. srpske divizije za Beogradsku operaciju. Druga proleterska divizija NOVJ, koja je ostala na terenu između Ibra i Južne Morave, radi formacijske popune formirala je 17. septembra Šestu srpsku brigadu.

Znatne nemačke snage (1. brdska divizija i delovi drugih jedinica), izazvani približavanjem Crvene armije i oslobođenjem Zaječara od strane 23. divizije NOVJ, početkom septembra prebačene su u istočnu Srbiju. U Kruševcu je ostala slabija nemačka posada ojačana delovima RZK i JVuO.

Ova vojna pomeranja i politička previranja pokušala je da iskoristi Druga proleterska divizija i napadom na Kruševac 9-12. septembra ovlada centrom oblasti. Snage JVuO objedinjene sa Nedićevim snagama i nemačka pojačanja uspela su da odbiju ovaj napad. Nakon odbijanja četničkog napada u okolini Aleksandrovca 16. septembra, tokom 18. i 19. septembra Treća srpska i Četvrta proleterska brigada prešle su na levu obalu Zapadne Morave radi razbijanja snaga JVuO u njihovoj koncentracijskoj prostoriji. Naišavši na čvrstu odbranu i kontranapade jakih snaga JVuO ojačanih manjim nemačkim okolopnim delovima, bile su prinuđene da se 22. septembra vrate na desnu obalu Zapadne Morave.

Protivnapad JVuO nastavljen je narednih dana južno od Zapadne Morave. Napadom 24. septembra snage JVuO uspele su da potisnu Šestu srpsku brigadu (neki izvori govore o razbijanju ove brigade), i kratkotrajno ovladaju Aleksandrovcem.

Nakon toga, situacija se stabilizovala na taj način da je Druga proleterska divizija držala položaje prema Kruševcu i zapadnomoravskim komunikacijama sa juga, vršeći povremene napade, dok su snage JVuO držale odbrambeni front spoljne odbrane Kruševca i komunikacije, sa povremenim kontranapadima uz pomoć manjih nemačkih oklopnih sastava.

Susret boraca 3. bataljona 4. proleterske brigade sa borcima Crvene armije 15. oktobra 1944. godine

Situacija sredinom oktobra 1944.

Između 9. i 12. oktobra 4. gardijski mehanizovani korpus i delovi 64. i 68. streljačkog korpusa Crvene armije napravili su brešu u nemačkom frontu u okolini Zaječara, i kroz tu brešu energičnim nastupanjem izbili u dolinu Velike Morave. Time je pala nemačka odbrana i nastupajuće snage Crvene armije u Pomoravlju južno od Velike Plane nailazile su samo na sporadičan otpor nemačkih zaštitnica, te su napredovale gotovo marševskom brzinom.

Između 12. i 14. oktobra u Niškoj operaciji snage NOVJ i bugarska armija izbile su u dolinu Južne Morave i prešle je, opkolivši i razbivši glavninu 7. SS divizije u izvlačenju na putu Niš – Prokuplje. 7. SS divizija predstavljala je okosnicu južnog fronta u Srbiji, i njenom štabu su bile potčinjene sve sopstvene i ostale jedinice na ovom području. U Kruševcu se nalazio štab divizije sa slabijim štapskim i pozadinskim snagama. Razbijanjem ove divizije praktično je prestao organizovani otpor Nemaca u oblasti Južne Morave.

Prethodnice Armijske grupe „E“ 10. oktobra potisnute su iz Vranja na jug od strane 22. divizije NOVJ. Usled ovoga i neodrživosti položaja u istočnoj Srbiji, definitivno je propala zamisao o spajanju Armijske grupe „Srbija“ i Armijske grupe „E“ preko Pomoravlja. Komanda Jugoistoka bila je prinuđena da svoje odbrambene napore koncentriše na dve glavne tačke:
* Beograd, radi prihvata opkoljene grupacije „Štetner“ u istočnoj Srbiji
* Kraljevo, radi obezbeđenja jedinog puta za izvlačenje Armijske grupe „E“ iz Makedonije i Grčke.

Ipak, Komanda Jugoistoka i dalje se zanosila idejom o zadržavanju Kruševca u svojim rukama, s obzirom na njegov strateški značaj na ulazu u dolinu Zapadne Morave. Za ovo međutim nisu raspolagali ni približno adekvatnim snagama na licu mesta.

Tokom ovog brzog razvoja događaja, u Kruševcu je vladao izvestan status kvo. Malobrojne nemačke pozadinske snage, ali i važne štapske službe, nalazile su se u samom gradu. Znatne snage JVuO i bivše Nedićeve snage koje su se ujedinile sa JVuO nalazile su se delom u gradu, delom na liniji odbrane prema jugu. Nemci su održavali prohodnom komunikaciju Kruševac – Kraljevo oklopnim patrolama. Druga proleterska divizija NOVJ nalazila se na položajima za napad južno od grada i komunikacije, sa manjim sastavima istočno i severoistočno od Kruševca.

„Neprijatelji u prvom redu četnici, sa kojima je komandovao po zlu poznati Keserović, do 14. oktobra su posjeli položaje za odbranu Kruševca i pravca Kruševac – Kraljevo, sve do u visini Vrnjačke Banje, i na tim položajima bile su glavne četničke snage. Pri organizaciji odbrane Kruševca neprijatelj je naročitu pažnju posvećivao odbrani pravca Kruševac – Razbojna, Kruševac – Aleksandrovac i Kruševac – Trstenik. Pravcima Kruševac – Stalać i Kruševac – Đunis neprijatelj nije posvećivao veću pažnju i na istima je isturio samo osmatrače, radi obaveštavanja. Ovo i radi toga što je Keserović, preko svojih ovlašćenih oficira, u Ćićevcu bio uhvatio vezu sa štabom 52. divizije Crvene armije”.

U narednom broju: Događaji u Kruševcu 14. i 15. oktobra 1944.