Šta sve čuva Narodni muzej Kruševac: Vizantijski novac od 5. do 13. veka

– Ključaonica kulturno-istorijskog blaga – šta čuvaju kruševački depoi –

Istorija Balkana tokom srednjeg veka (od kasne antike do otomanske najezde) blisko je povezana sa Vizantijskim carstvom, koje je, u različitim epohama delovalo kao saveznik i neprijatelj balkanskih slovenskih naroda. Tokom hiljadugodišnjeg perioda postojanja Vizantijskog carstva, kovane su serije novca, jedinstvene u istoriji numizmatike

Priređuje: Ognjen Milićević, istoričar

Vizantijski novčići izrađivani su od tri osnovne vrste materijala: zlata, srebra i bronze. Vizantijski period kovanja započinje velikom novčanom reformom cara Anastasija I, 498. godine. Narodni muzej Kruševac poseduje u numizmatičkoj zbirci novac otkupljen u selima iz neposredne okoline Kruševca, na levoj obali Zapadne Morave.

Novčići cara Lava I Tračanina (457- 474)

Lav I je poslednji u seriji careva kojeg je glavni komandant armije, Flavije Ardavur Aspar, postavio na tron. Krunisanje cara Lava 7. februara 457. godine bilo je prvo poznato krunisanje, koje je izveo patrijarh Konstantinopolja. Kako se Zapadno Carstvo raspadalo, Istok je krenuo na često trnovit, ali hiljadugodišnji put prosperiteta.

Feudalizacija društva i druge ekonomske promene smanjile su važnost kovanja plemenitih metala (bronza ili bakar), dok je zlato ostalo – uglavnom za isplatu plaćenika i podmićivanje varvarskih glavara. O tome svedoči sve veća grubost izrade, smanjenje veličine novca i nestajanje bilo kakvog sadržaja srebra.

Na novcu cara Lava I po prvi put je predstavljen novi dizajn – monogram za kodiranje imena. Stari Grci često su ga koristili za označavanje sudija i službe kovnice, a povremeno će se pojaviti na vizantijskim kovanicama tokom sledećih 700 godina.

Novčići cara Anastasija I (491- 518)

Anastasije je rođen u Dirakijumu (današnjem Draču). Pre dolaska na presto, Anastasije je bio veoma uspešan finansijski službenik. Ostao je upamćen kao pristalica jeresi monofizitizma (hristološko učenje da je u Hristu prisutna samo jedna, božanska, a ne i ljudska priroda), ali i kao veliki reformator istočnorimskog novčanog i poreskog sistema.

Car je već 494. izveo reformu monete tako što je utvrdio vrednost bakarnog novca (folis) čija je osnova tokom turbulentnog 5. veka iskvarena. Sitni bronzani apoeni strogo utvrđene vrednosti ostali su u Vizantiji u upotrebi sve do kraja 7. veka. Reforma nižih apoena pokazala je da se carstvo oporavilo u ekonomskom pogledu i da se lagano vraćalo novčanoj privredi. Ovakav Anastasijev potez propraćen je i reformom fiskalnog sistema uz pomoć veštih savetnika na čelu sa Marinom Sirijcem.

Vizantijski period kovanja novca započinje upravo velikom novčanom reformom cara Anastasija I, 498. godine. Jedan primerak novčića (folisa) cara Anastasija pronađen je kod Menzulane tokom arheološkog istraživanja Lazarevog grada.

Novčići cara Justina I (518- 527)

Justin je ostao zapamćen kao prethodnik svog velikog sestrića Justinijana I. Rođen je u mestu Bederijana, u blizini potonjeg Caričinog grada kod Lebana u jugoistočnoj Srbiji. Njegov otac Savatije nosio je tračko ime. Glavna dostignuća vlade Justina I bile su povratak halkedonskom (pravoslavnom) Simvolu vere. Okončanje Akakijeve šizme (prvog velikog raskola između zapadnog i istočnog hrišćanstva) omogućiće mu uspeh u sprovođenju politike ponovnog osvajanja Zapada.

Na novcu je prikazan monogram grčkih slova „chi“ i „ro“, poznat kao Hristov monogram. Po legendi, to je znak kojeg je Isus Hrist pokazao Konstantinu Velikom u snu da postavi na štitove svojih vojnika noć pred bitku na Milvijskom mostu, 312. godine. Po Evsevijevoj priči u Vita Constantini, car se molio Bogu i narednog dana na nebu, iznad sunca, Konstantin i njegova vojska su ugledali svetlosni krst sa natpisom „ovim pobeđuj“.

Novčići cara Justinijana I (527- 565)

Vreme Justinijananove vladavine ostalo je upamćeno kao zlatno doba carstva. Nakon velikih osvajačkih poduhvata carstvo se prostiralo širom Sredozemlja. U Konstantinopolju je izgrađena Crkva Aja Sofija i objavljen je čuveni pravni kodeks (Corpus Iuris Civilis).

Sledeći tradiciju iz ranijeg rimskog perioda, počevši od 538. godine pre nove ere, kovanice su datirane, rimskim brojevima, kako bi predstavljale regalnu godinu trenutnog cara. Na taj način „KSII“ označava dvanaestu godinu Justinijanove vladavine (538/9.).

Slika okrenutog cara sa hrišćanskim oznakama počinje da zamenjuje klasični rimski profil, a uskoro će postati karakterističan prikaz čitave vizantijske serije. Vremenom će uticati na druge srednjovekovne kovanice (u Srbiji i Bugarskoj).

Novčići cara Justina II (565- 578)

Justin nije bio dorastao zastrašujućem zadatku da održi ambiciozne uspehe svog ujaka. Njegova supruga Sofija (istaknuta na kovanicama) imala je znatan uticaj. Njegova vladavina obeležena je zamašnim i nepredvidljivim događajima.

Ikonografski, slika dve ustoličene ili stojeće figure (vladajući par ili vladar i svetac) predstavljaće trajan izgled na vizantijskim i drugim mediteranskim kovanicama u narednih 800 godina.

Novčići cara Romana I Lakapina (920- 944)

Roman I Lakapin je bio savladar Konstantina VII Porfirogenita (913- 959). Bio je sposoban vladar. Pred njim je bio veliki izazov odbrane carstva protiv ambicioznog bugarskog cara Simeona – zadatak koji je olakšan posle Simeonove smrti, 927. U borbi protiv Bugara Roman je podržao srpskog kneza Časlava (927- 960).

Monetarna cirkulacija ponovo počinje da se povećava na ovim prostorima upravo za vreme vladavine ovog cara. Na reversu novčića predstavljeni su vladari spreda, Konstantin VII (913- 959) i Roman I Lakapin (920-944). Nose krunu sa krstom, loros, hlamidu i patrijaršijski krst. Nalaz najverovatnije potiče iz Stalaća.

Novčići cara Jovana II Komnina (1118- 1143)

Jovan II je bio sposoban vladar koji je uglavnom nastavio politiku svog oca Aleksija. Po rečima istoričara Nikite Honijata, Jovan II je najveći vladar dinastije Komnina.

Vizantijski novac predstavljao je tokom 12. veka glavno platežno sredstvo na prostoru Balkana. Osnovu monetarnog sistema, uspostavljenog 1092. godine monetarnom reformom Aleksija I Komnina (1081–1118), činio je zlatni novac hiperiron, poznat kao bezant u latinskim ili perper u venecijanskim izvorima. Vizantijski hiperpiron predstavljao je simbol bogatstva Carstva i okosnicu trgovine na Balkanu i zemljama istočnog Mediterana. Važnu ulogu u razmeni imao je trikefalon kovan od plemenitog metala – elektruma, od legure 1/3 zlata i 2/3 srebra.

Novčići cara Andronika I Komnina (1183- 1185)

Andronik I je ostao upamćen po burnom načinu života pre dolaska na presto. Bio je surovi protivnik plemstva što ga je na kraju koštalo života.

Period povratka vizantijskog uticaja i novca, tokom 12. veka u Pomoravlju, simbolizuju relativno brojni nalazi ostava bronzanih skifata u Drenovcu, Rudinama, Srbovi i Smilovcu.

Te ostave su pokazatelj normalizacije robno novčanih odnosa u ovom delu Srbije i povećanog prisustva vojske, pa i samog cara Manojla I Komnina, koji je tada vodio ratne operacije u Podunavlju protiv Ugara. Nalaz dva skifata Manojla I Komnina potiče iz sela Rosica pod Jastrebcom.

Novčići cara Aleksija III Anđela Komnina (1195- 1203)

Aleksije se u izvorima opisuje kao vladar slabe volje, ekstravagantan i korumpiran. Svoje dostojanstvenike i vojskovođe birao je povodeći se njihovim poreklom ili mitom u zlatu. Stoga nije ni čudno što je carstvo u toku njegove vlade pretrpelo teška poniženja.

Okosnicu novčane privrede u Srbiji prvih Nemanjića činio je vizantijski novac. Poznato je da je zlatni hiperpiron dugo igrao važnu ulogu u Primorju, sve do prve polovine 13. veka, o čemu svedoče podaci iz Dubrovačkog arhiva.

Hiperpiron i trikefalon cirkulisali su u središnjim i severnim delovima zemlje. Na ovaj zaključak upućuje nas značajan broj sačuvanih primeraka novca u zbirci Narodnog muzeja u Beogradu, koja je formirana prevashodno od numizmatičkih nalaza sa teritorije Srbije. Navedimo novac Manojla I Komnina – jedan hiperpron i 9 trikefalona, zatim Isaka II Anđela (1185–1195)- jedan hiperpiron i četiri trikefalona i novac Aleksija III Anđela (1195–1203) – dva hiperpirona i dva trikefalona.

Novčići cara Aleksija III Duke Vataca (1222- 1254)

Jovan III Duka Vatac je bio nikejski car iz dinastije Laskarisa i jedan od najvećih vizantijskih vladara. On je tokom svoje trodecenijske vladavine uspeo da Nikejsko carstvo od skromne provincijske države uzdigne na rang najjače regionalne sile. Iako nije uspeo da zauzme Carigrad 1235. godine u saradnji sa Bugarima, smatra se da je direktno njegova vladavina dovela do konačnog oslobođenja Carigrada i obnove Vizantije, 1261. godine. Na unutrašnjem planu je mnogo učinio na polju pravosuđa, ali i podizanja bolnica i pomaganja sirotinji zajedno sa svojom suprugom Irinom, zbog čega je nakon smrti kanonizovan kao Sveti car Jovan Milostivi.

Jedan zlatnik, čankastog oblika, nomizma histamenon kovanje Jovana III Duke Vataca pronađen je u selu Čitluk, na desnoj obali Zapadne Morave kod Kruševca, 1977. godine. Čuva se u Narodnom muzeju Kruševac. Primerak iz Čitluka pronađen je na mestu gde se nalaze ostaci srednjovekovnog naselja i nekropole na 4 kilometra udaljenosti od srednjovekovnog Kruševca.

U Narodnom muzeju Kruševac čuva se i ostava čankastog novca iz 11. i 12. veka.

GALERIJA

Foto: Vikipedija