Šta sve čuva Narodni muzej Kruševac: Vinčanske figurine sa lokaliteta Vitkovo i Crni Kao

Počev od svoga osnivanja, kruševački muzej bavi se čuvanjem i zaštitom pokretnih arheoloških nalaza. Deo bogate Arheološke zbirke Narodnog muzeja Kruševac su figurine pronađene na arheološkom lokalitetu Vitkovo kod Aleksandrovca i Crni Kao (Drugovac) kod Ražnja. Potiču iz Vinčanskog perioda (5.500- 4.500 p.n.e)

Vinčanska kultura predstavlja mlađeneolitsku i ranoneolitsku kulturu Evrope (između prvih vekova 5. milenijuma pre nove ere i prvih vekova 4. milenijuma pre nove ere). Prostirala se od srednjeg Potisja na severu do Skopske kotline na jugu i od reka Usore i Bosne na zapadu do Sofijskog basena na jugu. Obuhvatala je teritorije današnje Srbije, Rumunije, Severne Makedonije i Bosne i Hercegovine.

Vinčanska kultura je bila tehnološki najnaprednija praistorijska civilizacija na svetu. Najranija metalurgija bakra u Evropi potiče sa vinčanskog lokaliteta Belovode (najstarijeg rudnika u Evropi) u istočnoj Srbiji. Vinčanci su prvi na svetu počeli da tope metal. Otpočeli su uzgoj stoke i žitarica, pravljenje keramika i bili su vešti trgovci.

Veza Starčevačke i Vinčanske kulture

Na prostoru centralnog Balkana nosioci rano i srednje neolitske kulture (od oko 6.300- 4.400 p.n.e) pripadali su Starčevo-Kereš-Kriš kulturnom kompleksu. Ovaj naziv označava tri bliske kulture: starčevačku, kerešku i krišku koje su obuhvatale područje današnje jugoistočne Mađarske, Srbije i Rumunije.

Starčevačka kultura, koja je naziv dobila po lokalitetu Starčevo, razvila se u veoma važnom periodu napretka čovečanstva, kada je počela proizvodnja hrane. Starčevačka kultura je donela znanja koja će biti veoma značajna za naredni period. Ljudi su živeli u zemunicama i nadzemnim kućama, pravili su izuzetno kvalitetnu keramiku tankih zidova, ukrašenu geometrijskim motivima, statue stubaste forme, koje podsećaju na vinčanske figurine. Nalazi iz vremena Starčevačke i Vinčanske kulture pronađeni su i tokom arheoloških istraživanja Lazarevog grada.

Na vezu između starčevačke i vinčanske kulture upućuju oblici keramike i figurine, kao i stambeni objekti i teritorija koju su obuhvatale.

U arheologiji postoji i druga hipoteza o nastanku vinčanske kulture, po kojoj je značajnu ulogu imao uticaj migracija sa jugoistočnog Balkana.

Lokalitet Crni Kao (Drugovac)

Višeslojno nalazište u Drugovcu predstavlja jedan od najpoznatijih i najznačajnijih lokaliteta u Aleksinačkoj kotlini, koje je zahvaljujući dugogodišnjim istraživanjima često uključivano u analize i sinteze domaćih autora o praistoriji Srbije.

Prve arheološke podatke o lokalitetu nalazimo još 1936. godine u izveštaju D. Markovića, koji pominje površinske nalaze (alatke i keramiku) prikupljene sa ovog nalazišta.

Lokalitet je arheološki determinisan tek nakon sistematskog rekognisciranja Arheološkog instituta iz Beograda (1955.) i nešto kasnije Narodnog muzeja u Kruševcu (1958.). Ova rekognisciranja su poslužila kao osnova za dalja istraživanja.

Ustanovljeno je da se radi o prostranom višeslojnom praistorijskom lokalitetu na kome je konstatovan materijal iz srednjeg i mlađeg neolita, bronzanog, starijeg, mlađeg gvozdenog doba i ostaci iz antičkog perioda.

Na lokalitetu Crni Kao pronađene su 33 figurine sa različitim stepenom očuvanosti. Mogu se izdvojiti 28 antropomorfnih i 5 zoomorfnih figurina. Deo figurina pronađenih na ovom lokalitetu čuvaju se u Narodnom muzeju Kruševac.

Ukupan broj neolitskih figurina pronađenih duž donjeg toka Južne Morave je 94.

Lokalitet Vitkovačko polje

Vitkovačko polje je jedno od najpoznatijih arheoloških nalazišta vinčanske kulture koje se nalazi na 3 km od Aleksandrovca i 25 km od Kruševca, u atarima sela Vitkovo i Venčac.

Značaj ovog lokaliteta prvi je uočio sredinom šezdesetih godina 20. veka profesor istorije iz Aleksandrovca Milosav Bondžić. Tada su na ovom mestu pronađene tri vinčanske figurine, većih dimenzija.

Rekognisciranja terena su izvedena 1968. i 1969. godine, a prva sondažna iskopavanja obavio je Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva i Narodni muzej iz Kruševca 1969. i 1971. Prva iskopavanja 1969. godine dala su odlomke vinčanske keramike, figurine, kremene i koštane alatke. Narednim iskopavanjima 1971. pronađene su keramičke posude većih dimenzija, rađene grubljim tehnikama. Finije posude (tanjiri sa kanelovanim obodima, bikonični sudovi, pehari i minijaturni sudovi) su glačani, bojeni i bili su ukrašeni različitim geometrijskim oblicima (spirala, meandar, snopovima urezanih linija, trouglovima i rombovima).

Tokom zaštitnih iskopavanja 2001. u sondama pri Kožetinskoj reci otkriveni su stambeni objekat i jama. U samoj jami nađeni su različiti predmeti, fragmenti keramičkih posuda, žrtvenika, pehara, amuleta i figurina. Na osnovu tipa, oblika i načina izrade i ukrašavanja keramičkih posuda, ustanovljeno je da nalazi pripadaju mlađoj fazi vinčanske kulture (Vinča – Pločnik).

U delu Vitkovačkog polja ka Stubalskoj reci iste godine pronađene su tri antropomorfne figurine. Na osnovu keramičkih posuda smatra se da ovi nalazi pripadaju starijoj vinčanskoj fazi (Vinča – Tordoš).

Antropomorfne figurine iz Vitkova

Posebno se izdvajaju nalazi antropomorfnih figurina. Upravo na ovom lokalitetu u Župi pronađen je najveći broj figurina statueta u Srbiji. Najreprezentativniji primerci imena su dobili na izložbi u Nici 1991. godine: Lady of Aleksandrovac (Miladija), Venus de Župa (Grozdana), Madame de Vitkovo (Ružica) i Madame de Venčac (Kadivka). Sve četiri figurine izrađene su od terakote i čuvaju se u Zavičajnom muzeju Župe u Aleksandrovcu.

Statuete i figurine od pečene zemlje različitih su oblika i veličina. Rađene su različitim tehnikama. Neke figurine imaju celo telo, sa sumarno predstavljenim licem, dok su druge samo u obliku glave sa takođe sumarnim licem. Na nekim figurinama značajno su naglašeni polni atributi.

Figurine i arheološki nalazi sa lokaliteta Vitkovo izlagani su u više navrata na izložbama u Srbiji i svetu. Tako je 2009. U Loznici u Muzeju „Jadra” gostovala izložba „Vitkovačko polje u praistoriji” u organizaciji Narodnog muzeja Kruševac, na kojoj je bilo izloženo 140 figurina sa ovog lokaliteta.

Ognjen Milićević