Šta sve čuva Narodni muzej Kruševac: Replika svečane haljine kneza Lazara

– Ključaonica kulturno-istorijskog blaga – šta čuvaju kruševački depoi –

U Narodnom muzeju Kruševac čuva se replika odežde pronađene u kivotu sa moštima kneza Lazara, koja se čuva u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu. Deo stalne postavke je i materijal korišćen prilikom izrade rekonstrukcije haljine-kalem zlatnog konca i zlatonosna traka

Priređuje: Ognjen Milićević, istoričar

Foto: Narodni muzej Kruševac, Vikipedija, sajt manastira Ravanice

Lazar je najverovatnije rođen oko 1329. godine u Prilepcu kod Novog Brda, važnog rudarskog centra srednjovekovne Srbije. Lazareva porodica je posedovala Prilepac, koji je sa obližnjom tvrđavom Prizrenac štitio rudnike i naselja oko Novog Brda. Lazarev otac Pribac je bio logotet na dvoru Stefana Dušana. Titula logoteta je bila relativno skromna u hijerarhiji srpskog dvora. Dušan je postao vladar Srbije zbacivši svoga oca kralja Stefana Dečanskog. Nagradio je velikaše koji su ga podržali u pobuni, uzdigavši ih na više položaje u feudalnoj hijerarhiji. Na taj način je Pribac postao logotet.

Prema Mavru Orbinu, Pribčevo i Lazarevo prezime je bilo Hrebeljanović. Car Dušan je Pribca nagradio na još jedan način: Lazaru je dodeljena dužnost stavioca na carskom dvoru. O tome govori i „Povesno slovo o knezu Lazaru”, kao i arhiepiskop Danilo. Stavilac je imao ceremonijalnu ulogu za carskim stolom, mada su mu mogli biti povereni i poslovi koji nisu imali nikakve veze sa dvorskim ritualima. Položaj stavioca je bio najniži u hijerarhiji srpskog dvora. Međutim, bio je prilično prestižan i njegovom nositelju je pružao priliku da bude vrlo blizu vladaru. U doba kada se kralj Dušan krunisao za cara, Lazar je imao oko 17 godina. Lazar se 1353. godine oženio Milicom, ćerkom kneza Vratka, praunuka Vukana Nemanjića.

Car Dušan je iznenada preminuo 1355. godine u svojoj 47. godini i nasledio ga je dvadesetogodišnji sin Uroš. Lazar je ostao stavilac na dvoru novog cara. Moćni srpski velikaši su dobijali sve više nezavisnosti od carske vlasti. Stavilac Lazar je pomenut kao svedok povelje izdate jula 1363. kojom je car Uroš dozvolio razmenu teritorija između kneza Vojislava Vojinovića i čelnika Muse.

Lazar je napustio dvor cara Uroša oko 1363. ili 1365. godine. Nakon Maričke bitke 1371, ugrožen od Turaka, izložen stalnoj opasnosti da ga napadne Nikola Altomanović, strahujući i od napada Ugara knez Lazar je morao energično i mudro da dela na jačanju odbrambene moći svoje države. U tom periodu gradi svoju prestonicu- „tvrdi grad“ Kruševac. Pretežno ženidbenim vezama uspeo je da okupi oko sebe svoje moćne susede. Sestru Draganu udao je za čelnika Musu, gospodara rudarskog kraja oko Kopaonika, grada i župe Brvenik, a kćer Maru, 1371. godine, za Vuka Brankovića. Dve mlađe kćeri predao je knez Lazar svatovima u Kruševcu. Jelena se udala za Đurđa Stracimirovića Balšića, „gospodara vsom Zeti i pomorju”, a Teodora za Nikolu Gorjanskog Mlađeg, uglednog feudalca u Južnoj Ugarskoj (Mačva). Posle rasapa i podele zemlje župana Nikole Altomanovića, knez Lazar je postao najmoćniji oblasni gospodar na teritoriji bivšeg Carstva. Držao je, pored ostalog, Novo Brdo i Rudnik, dva najbogatija rudarska središta srednjovekovne Srbije.

Lazara su prilike rano primorale da stečeno brani. Samo što je potisnuo gospodara Braničeva Radiča Brankovića Rastislalića, kao neposredna opasnost pojavili su se Turci. Posle Maričke bitke i smrti cara Uroša, na udaru su se našle zemlje kneza Lazara. Nakon okršaja na Dubravnici (1380.), Pločniku (1386.) i kod Bileće (1388.) usledio je sudbonosni boj na Kosovu (1389.) u kome ginu oba vladara- Lazar i sultan Murat I.

O vladarskoj tituli Lazarevoj

Narodno predanje Lazaru pripisuje carsku titulu. Lazar se sa carskom titulom spominje u ruskom letopisnom svodu iz vremena cara Ivana Groznog (u Rusiji je tada poštovan kao svetitelj). Nepoznati autor Žitija i načelstva kneza Lazara objašnjava da Lazar iz prekomerne krotkosti i smernosti, osobina koje su dolikovale mučeniku koji je proglašen za svetitelja, nije hteo da se uzvisi dostojanstvom višim od kneza.

Iako je nosio titulu velikog kneza, Lazar se u intitulacijama svojih povelja po pravilu javlja kao samodržac ili samodržavni gospodin. Nepoznati pisac Žitija kneza Lazara svedoči da je „Lazar blagoslovljen od arhijerejevih ruku i svega pričta (sveštenstva) i sabora srpskog i tako samodržac postade Srbima“.

Gospodar Moravske Srbije se na vrhuncu moći, u povelji izadatoj Dubrovčanima 9. januara 1387. godine u Kruševcu potpisao kao: „Gospodin Zemlji srpskoj i Pomorju i stranam Podunavskim u Hrista Boga blagoverni i samodržavni po milosti Božijoj Stefan knez Lazar“. Sa titulom velikog kneza Lazar se pominje i u intitulaciji povelje koju je 1388. izdao Obradu Dragosaljiću: „V Hrista boga blagoverni Stefan knez Lazar“. Ovom potpisu sličan je sadržaj legendi na pečatima Lazara Hrebeljanovića: „Po milosti božjoj Stefan knez Lazar“ ili „V Hrista boga blagoverni knez Lazar“ (pečat na poleđini povelje Stefana Lazarevića).

Prenos moštiju i kanonizacija

Po odluci Državnog sabora decembra 1389. godine, Lazareva najmlađa ćerka, princeza Olivera, koja je živela na dvoru u Kruševcu data je u harem sultana Bajazita I, proleća 1390. To je bio uslov za sklapanje mira sa Turcima i dozvolu za prenos moštiju kneza Lazara. Nakon toga, mošti Svetog kneza Lazara prenesene su iz Prišine u njegovu zadužbinu manastir Ravanicu, 1391. ili 1392. godine.

Tokom Drugog svetskog rata mošti su se nalazile u manastiru Vrdnik na Fruškoj Gori. Početkom rata, fruškogorski manastiri su se našli na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske, gde su već početkom aprila 1941, započeli progoni, zlostavljanje i uništavanje imovine, koji su zatim prerasli u teror i institucionalno uništavanje Srba i svega srpskog što se našlo u njenim granicama, od čega nisu bili pošteđeni, ni stari srpski manastiri, pa ni mošti srpskih svetitelja. Aprila 1942. profesor i dekan Teološkog fakulteta, Radoslav Grujić i kustos Muzeja kneza Pavla, Miodrag Grbić, koristeći se ličnim poznanstvom i blagonaklonošću ratnog savetnika pri Upravnom štabu za Srbiju, majora Johana Albrehta fon Rajsvica, uspeli su da obezbede prenos moštiju iz manastira Bešenovo u riznicu Saborne crkve Svetih Arhanđela u okupiranom Beogradu. Prilikom preuzimanja moštiju u Bešenovu je konstatovano da su mošti ostale neoštećene, ali da su opljačkane sve dragocenosti koje su se nalazile sa moštima. Sačuvana je jedino svečana odežda koja je bila na njegovim moštima neposredno nakon pogibije.

Povodom proslave šestogodišnjice Kosovske bitke 1989. godine, mošti Svetog kneza Lazara su iz Vrdnika prenesene u Ravanicu.

Svečana haljina kneza Lazara

Zahvaljujući profesoru Radoslavu Grujiću, koji je tokom Drugog svetskog rata spasao sarkofag cara Dušana i mošti kneza Lazara, ostala je srpskom narodu u amanet jedina sačuvana odežda srpskih srednjovekovnih vladara- svečana haljina kneza Lazara.

Po svim osobinama, svečana haljina kneza Lazara tipičan je primer onovremenog tekstila iz radionica italijanskoga grada Luke. Tkanina ima dve svilene osnove i više potki. Ornament čine adosirani lavovi (čest motiv vladarskih i vlasteoskih kostima), palmete i barske ptice. Rubove odore obrubljuje zlatotkana traka. Jedino sačuvano dugme izrađeno je od lanene niti, sa prišivenom srebrnom pločicom na kojoj je predstava kneževog heraldičkog simbola- šlema sa volujskim rogovima, izrađenog od zelenog i plavog emajla. Ima oblik tunike, gore je uža a dole šira, a duga je 1 metar i 36 santimetara. Haljina se zakopčava sa dosta dugmadi. Svila kojom je sašivena crvenkaste je boje, a po njoj su zelene šare, a na naličju haljine vidi se beo konac. Ovakve haljine noslili su carevi i velikaši u Vizantiji (veliki vojvoda Aleksije Apokavk prikazan je na jednoj minijaturi sa istom ovakvom haljinom).

Originalna haljina koja se čuva u Muzeju srpske pravoslavne crkve je oštećena, jer su vernici kidali njene delove prilikom celivanja moštiju u manastiru Vrdnik.