Šta sve čuva Narodni muzej Kruševac: Rekonstrukcija Radoslavljevog jevanđelja

– Ključaonica kulturno-istorijskog blaga – šta čuvaju kruševački depoi –

U Narodnom muzeju Kruševac čuva se rekonstrukcija Radoslavljevog jevanđelja iz 1428/9. godine, rađenog prema originalu, koji se čuva u rukopisnoj zbirci Ruske nacionalne biblioteke u Sankt Peterburgu. Minijature jevanđelja pripadaju najvišem umetničkom dometu moravskog stila. Prepisivač je svetogorski monah poznat kao Inok iz Dalše, živopisac koji je na poziv despota Stefana došao u Srbiju i jevanđelje izradio u pustinji, nedaleko od manastira Ljubostinje.

Priređuje: Ognjen Milićević, istoričar

Inok iz Dalše bio je anonimni monah iz Svete Gore, najverovatnije iz Hilandara. Bio je pisar, prepisivač i književnik. Nazvan je tako prema rečici Dalši, na kojoj je despot Stefan Lazarević za njega i njegove saradnike sagradio manastir. Na poziv despota Stefana Lazarevića došao je iz Svete gore u Srbiju i smestio se u manastir Dalšu kod Golupca, gde se bavio prepisivanjem knjiga (Radoslavljevo jevanđelje iz 1429). Ostavio je i jedan autobiografski zapis o stradanju u vreme turskog nadiranja posle despotove smrti (oko 1428/29), upečatljivo i živopisno napisan, bez retoričkog ulepšavanja, vredan i kao književno delo i kao dokument o svome vremenu. Autor je i „Istorikije“, sasvim kratkog letopisa, sa srpskom hronikom koja obuhvata događaje od 1348. do 1438. godine.

O njegovom životu znamo samo ono što je sam zapisao u svom zapisu na Četvorojevanđelju, pisanom za kir Visariona, duhovnika Blagoveštenskog manastira kod grada Ždrela u Golubačkom kraju, između 1429. i 1435. godine. Inok iz Dalše u njemu izlaže niz dobro komponovanih i međusobno povezanih istorijskih događaja i njegovih ličnih doživljaja u dužem vremenskom periodu. Izneo je svoju ličnu istoriju. Time se odvaja od svojih prethodnika.

Čevorojevanđelje sa Inokovim zapisom pisano je na velikom foliju na hartiji i bogato je ukrašeno minijaturama. Autor minijatura je ostavio zapis sa svojim imenom- Radoslav, pa se u nauci za ovaj rukopis ustalio naziv Radoslavljevo jevanđelje. Kako piše Radmila Marinković u knjizi „Svetorodna gospoda srpska“, najpravilniji naziv za ovaj vredni istorijski izvor je „Četvorojevanđelje Inoka iz Dalše“.

Četvorojevanđelje je bilo na srpskoj teritoriji sve do 16. ili 17. veka, kada je poklonjeno manastiru Svetog Pavla na Svetoj Gori. Tamo ga je 1845. godine našao ruski istraživač Porfirije Uspenski, izvadio iz njega 12 listova i odneo ih u Rusiju.

Na prva četiri lista prekrasno su islikani porteti četiri jevanđelista- Mateja, Marka, Luke i Jovana. Na petom listu je početak Jevanđelja po Jovanu sa raskošnom zastavicom i inicijalom, a na ostalim listovima nalazi se zapis pisara. Šta je bilo sa ostalim, većim delom rukopisa, ne zna se. Možda je izgoreo prilikom požara koji je krajem 19. veka zadesio svetogorski manastir Svetog Pavla. Istrgnuti listovi se zajedno sa celom zbirkom Uspenskog od 1883. godine čuvaju u Ruskoj nacionalnoj bibliteci u Sankt Peterburgu, gde se i danas nalaze. Prispeće ovih istrgnutih listova u učenu sredinu omogućilo je da se svet upozna sa ovim izvanrednim delom srpske pismenosti i umetnosti, da sazna za slikara Radoslava i anonimnog inoka, kaligrafa, „neprevaziđenog majstora pera“.

Porfirije Uspenski, kao kijevski vladika, izložio je i ove listove, uz druge rukopise svoje bogate zbirke, na velikoj Arheološkoj izložbi u vreme Trećeg arheološkog kongresa, održanog od drugog do 21. avgusta 1874. godine u Kijevu. Tu ga je video tada mladi srpski naučnik Stojan Novaković, koji je na izložbu doneo oko 40 eksponata iz Beogradskih zbirki i odmah po povratku obavestio srpsku javnost u svom poznatom izveštaju skromog naslova „S arheološke izložbe u Kijevu“. U toj knjižici od oko četrdesetak stranica Novaković je dao podatke o četiri dragocena spomenika srpskog srednjeg veka. Tu su, pored Radoslavljevog jevaneđelja, još i Gračanički oktoih štampan za novobrdskog mitropolita Nikanora 1539, Vukanovo i Miroslavljevo jevanđelje (jedan od najznačajnijih ćiriličnih spomenika srpske pismenosti iz 12. veka). Sva četiri su iz kolekcije Porfirija Uspenskog. Bili su izloženi u celini Vukanovo jevanđelje i 12 listova Radoslavljevog jevanđelja koje je pisao Inok, kao i po jedan list iz štampanog Oktoiha i Miroslavljevog jevanđelja.

Sva tri zapisa iz Radoslavljevog jevanđelja objavio je Ljuba Stojanović u knjizi „Stari srpski natpisi i zapisi“ prema Novakovićevom čitanju i sopstvenom izboru. Svetozar Radojčić je u više svojih radova zapazio iznenađujuću sličnost između Radoslavljevih portreta jevanđelista i rada glavnog slikara fresaka u manastiru Kaleniću, koji je građen i oslikavan od 1407. do 1413. godine. Utvrdio je da se radi o istom slikaru. Najiscrpniju studiju o slikaru Radoslavu napisao je Vojislav J. Đurić 1967. godine, dajući podrobnu analizu Radoslavljevog slikarskog postupka. Danas je slikar Radoslav definitivno ocenjen kao izrazita umetnička pojava u srpskom slikarstvu prve polovine 15. veka.