Šta sve čuva Narodni muzej Kruševac: Olovna ikona posvećena podunavskom konjaniku i lunarnoj boginji

Ključaonica kulturno-istorijskog blaga – šta čuvaju kruševački depoi

Deo bogate antičke zbirke Narodnog muzeja Kruševac je i slučajni nalaz olovne ikone posvećene podunavskom konjaniku i lunarnoj boginji iz perioda između II i IV veka sa nepoznatog lokaliteta

Priređuje: Ognjen Milićević, istoričar

Kako beleži arheolog kustos Narodnog muzeja Kruševac dr Ljubiša Vasiljević u članku „Votivni reljefni spomenici iz antičke arheološke zbirke Narodnog muzeja Kruševac“, sačuvan je gornji deo ikone. Širina iznosi 8 cm, a visina 6 cm. Izrađena je u tehnici livenja. Reljef je dosta oštećen, pa se predstave ne razaznaju najbolje. Reč je o pravougaonoj pločici urađenoj kao imitacija edikule (malog svetilišta u kome se čuva ikona ili statueta božanstva). Uočavaju se dva korintska stuba (od stuba na desnoj strani očuvan je samo vrh kapitela), spojena lukom ukrašenim jajastom kimom. Desni gornji ugao ikone nije sačuvan, dok se u levom gornjem uglu nalazi uvijena zmija, iznad koje je zvezda.

Pod lukom su očuvane reljefne predstave izvedene u dve zone. U prvoj zoni predstavljen je Sol na kočijama sa zrakastom krunom na glavi. Božanstvo je, najverovatnije, u jednoj ruci držalo kuglu. Središnji deo druge zone zauzima predstava boginje, sa čije leve i desne strane se nalazi po jedan konjanik koji je pozdravlja. Iza oba konjanika nalazi se po jedna predstava ljudske figure u stojećem stavu. Gotovo je izvesno da je postojala i treća zona sa predstavama žrtvovanja i ritualnog obreda, a verovatno i četvrta sa predstavljenim motivima vezanim za kult (zmija, riba, tronožni sto, lav, riba ili petao).

Najbližu analogiju pronalazimo u ikoni sa nepoznatog lokaliteta, koja se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu. Ikona posvećena podunavskom konjaniku i lunarnoj boginji koja se čuva u Narodnom muzeju Kruševac potiče iz perioda između II i IV veka.

Kult podunavskih konjanika i lunarne boginje

Mistični sinkretistički kult poznat pod nazivom kult podunavskih konjanika i lunarne boginje razvijao se na području rimske provincije Gornje Mezije tokom II veka, dominirao u III veku, da bi sredinom IV veka nestao. Jedini je antički kult koji je nastao na teritoriji Srbije sa središtem u Sirmijumu (današnjoj Sremskoj Mitrovici). U pitanju je sinkretistički kult nepoznatog dačkog lokalnog božanstva sa različitim božanstvima orijentalnog porekla (Mitra, Sabazije, Jupiter Dolihen).

Kult podunavskih konjanika obuhvata trijadu koju čine konjanici heroji i anonimna boginja. Konjanici, nosioci kulta, tretirani su kao zaštitnici rimskih trupa i vojnika u njihovoj borbi protiv neprijatelja. Stiče se utisak da je cilj ikona, između ostalog, bio i da ohrabre vojnike u borbi protiv neprijatelja koji je bivao sve agresivniji tokom poslednja dva veka rimske države. Ohrabrenje je postignuto uz obećanje večnog života i ponovno rađanje.

S druge strane, identitet boginje ostaje anoniman. Boginja je različito identifikovana, kao Kibela, Dea Sirija, Artemida ili lunarna boginja. Rimska boginja meseca Luna je u likovnoj umetnosti i u literaturi poistovećivana sa Dijanom i Selenom, a u kasnijem dobu carstva, kada je Sol povezan sa orijentalnim božanstvom Mitrom, poštovana je zajedno sa njim.

U novijoj literaturi je zastupljeno i mišljenje o povezanosti kulta sa sličnim teološkim učenjem poznatim iz Haldejskih proročanstava (fragmentarno sačuvana, nastala krajem 2. veka). Prema ovim proročanstvima, vrhunski se bog javlja u trojnom obliku – roditeljski um, intelekt na nižem stupnju (koji je sam po sebi dvojan jer već u sebi sadrži i fizički svet koji je stvorio) i kosmička duša – „Hekata“. Delo je bilo popularno kod neoplatoničara. Cilj ovog otkrovenja, prema filozofu Proklu (živeo u V veku), bio je spasenje čovečanstva, ali u smislu samosaznanja i vraćanja čoveka njegovom božanskom poreklu kroz filozofiju. Proklovo učenje uticalo je na anonimnog pisca koji je dostigao vrhunac spoja hrišćanstva i neoplatonizma u delu Areopagitika.

Najveći broj ikona ovog kulta je izrađivan od kamena (mermer, krečnjak) i olova. Kult je u najvećoj meri bio zastupljen na prostoru podunavskih provincija Rimskog carstva – Dakiji, Meziji i Panoniji, a u manjem obimu i u Noriku, Dalmaciji i Trakiji.

Olovne pločice izrađivane su u Sirmijumu. Pronalažene su duž čitavog Rajnsko-Dunavskog limesa. Jedna je pronađena čak u dalekoj Aleksandriji.

O. M.