Šta sve čuva Narodni muzej Kruševac: Nalazi iz srednjovekovnog Stalaća

– Ključaonica kulturno-istorijskog blaga – šta čuvaju kruševački depoi –

Na oko 12 kilometara severoistočno od Kruševca, na mestu gde se spajaju Zapadna i Južna Morava, nalazi se Grad Stalać. Sagrađen na kupastom uzvišenju, grad je opasan jakim bedemom sa najvećom dužinom od 58 i širinom od 44 metara. Sastoji se od Malog i Velikog grada. Na najvišoj gradskoj tački, pri sredini severnog bedema, pozicionirana je glavna, donžon kula (Todorova kula). Prvi konzervatorsko- restauratorski radovi na lokalitetu započeti su 1971. i uz povremene prekide, u kombinaciji sa arheološkim istraživanjima, sprovođeni su sve do 1988. godine. Zadnja arheološka kampanja, manjeg obima, obavljena je 2010. godine. U Narodnom muzeju Kruševac čuvaju se nalazi iz srednjovekovnog Stalaća.

Priređuje: Ognjen Milićević, istoričar

Arheološka istraživanja Stalaća

Na ovom prostoru se još od praistorije odvijao život o čemu svedoče arheološki lokaliteti koji su konstantovani prilikom obilaska terena od strane arheologa iz Narodnog muzeja Kruševac.

U ataru naselja Stalać registrovani su arheološki lokaliteti Gologlava (praistorijska gradina), Toplik (praistorijski lokalitet), kućni plac porodice Petrović i škola (praistorijska nekropola). Neposredno pored bedema utvrđenja pronađene su rimske peći za pečenje opeka. Na drugom kraju naselja nalazi se višeslojni lokalitet Ukosa sa značajnim utvrđenjem iz kasnoantičkog perioda. U Gradu Stalaću nalazi se poznato istoimeno srednjovekovno utvrđenje.

Najbolje istražen lokalitet u ataru Stalaća je praistorijska gradina (tvrđava) Gologlava, poznata i pod nazivom Đula. Nalazi se na dominantnom položaju, sa leve strane puta koji vodi u pravcu Kruševca. Podignuta je u cilju zaštite okolnog područja. Lokalitet je otkriven slučajno, prilikom radova na prosecanju lokalnog puta. Tom prilikom su u profilu pronađeni tragovi građevinskih objekata, na koje je skrenuo pažnju nastavnik Desimir Ilić iz Stalaća. Arheološko istraživanje lokaliteta izvedeno je u organizaciji  Balkanološkog instituta SANU iz Beograda i Narodnog muzeja Kruševac, u okviru projekta Etnogeneza praistorijskih i antičkih kultura u dolini Zapadne Morave i Rasine. Tokom arheoloških istraživanja, od nepokretnih nalaza otkriveni su ostaci dve kuće i jedne jame. Sa ovolokaliteta potiču brojni nalazi keramike (zdele, šolje, pehari, urne, lonci, pitosi…), predmeta od kosti (alatke od jelenjeg roga, koštana šila…) i metala (bronzano koplje sa usadnikom i vrhom plamenastog tipa, bronzane igle i prsten sa ukrštenim krajevima), kao i malobrojni nalazi predmeta od ćilibara, kremena i kamena.  Na osnovu analize otkrivenog materijala, prvenstveno keramike, utvrđeno je da se na Gologlavi nalazi višeslojni lokalitet iz srednjeg bronzanog doba (vatinska kulturna grupa) i početka starijeg gvozdenog doba (oko 1.600 p. n. e. do oko 400. p. n. e.).

Lokalitet Toplik je dosta uništen poljoprivrednim radovima, ali se na njemu i dalje pronalaze fragmenti keramičkih posuda. Ovde su pronađene i dve kamene sekire koje se čuvaju u školi u Stalaću. Drugi lokalitet zabeležen je na imanju porodice Petrović, gde je pronađen grob spaljenog pokojnika iz bronzanog doba. Pored urne, pronađeno je i šest šolja koje su bile položene kao grobni prilog. Narodni muzej Kruševac uspeo je da dođe do dve od pomenutih šolja. Moguće je da je na ovom mestu postojala nekropola koja je pripadala naselju na Topliku. U Stalaću je, prilikom kopanja temelja za školu, pronađena i bikonična urna koja se danas čuva u Narodnom muzeju Kruševac.

Na području Stalaća sigurno postoji još lokaliteta iz perioda metalnih doba, ali oni još uvek čekaju trenutak kada će biti arheološki istraženi.

U Stalaću je postojalo antičko naselje u periodu od 2. do 4. veka. Stanovništvo ovog naselja se, tokom 4. veka preseljava na nedaleko uzvišenje Ukosu, čiji strateški položaj je obezbeđivao bolju zaštitu u nemirnim vremenima kasne antike. Tri primerka novca Justina I i Justinijana I kao i pentanumijum Anastasija I govore nam da vreme nastanka utvrđenja na Ukosi treba tražiti u 4. veku, a da je najveću ulogu imalo u 6. veku, što svedoči i ranovizantijska keramika pronađena tokom istraživanja ovog područja. Neprekinuti kontinuitet života na ovom mestu potvrđuje i nalaz pronađen prilikom konzevatorskih radova na crkvi Sv. Duha, u crkvenim temeljima pronađen je primerak zlatnog novca – solidusa romejskog cara Romana I (921-927).

Po podacima arheološkinje Obrenije Vukadin, tokom rekognosciranja koje je vršio Kraljevački zavod za zaštitu spomenika kulture, na Ukosi je nađena, pored kasnoantičke, i keramika iz (okvirno) 10. ili 11. veka.

Velika graditeljska delatnost, sprovedena u 14. veku na izgradnji moćnog utvrđenja, verovatno je uništila tragove starijih naselja na ovom mestu.

Srednjovekovni Grad Stalać

Stalać se prvi put u pisanim istorijskim izvorima pominje kao Istaglangon u povelji romejskog cara Vasilija II Bugaroubice iz 1020. godine, kojom on Ohridskoj arhiepiskopiji potvrđuje teritorijalni opseg koji je ona imala za vreme ranijih careva.

Knez Lazar je darovao manastiru Ravanici u Stalaću „panađur Petrov s brodom”. Taj panađur u Stalaću pominje 1473. godine i jedan Dubrovčanin. U Ravaničkoj povelji kneza Lazara pominju se i Ćićevac i Lučina, kao i neka sela sa desne obale Velike Morave, u blizini Stalaća, koja danas više ne postoje: Bežanje, Grmenovac, Poskurice, Pridvorica i Kucinovo.

U stručnim krugovima postoji opšte rašireno uverenje da je utvrđenje u Stalaću nastalo u vreme kneza Lazara (bio je jedna od Lazarevih rezidencija). Ne negirajući činjenicu da je Stalać obnovljen negde u to vreme i da je bio u funkciji u vreme kneza Lazara i despota Stefana Lazarevća, ipak moramo naglasiti da osnovni elementi fortifikacijskog uređenja tvrđave (veliki razmak izmeću kula – koje ne predstavljaju glavni elemenat odbrane bedema kao kod ostalih utvrđenja iz tog vremena – Kruševca, Smedereva, Beograda i Novog Brda) svedoče da je reč o znatno starijoj tvrđavi. Aleksandar Loma je lingvističkim metodama došao do zaključka da je Stalać dobio ime po Svetom Teodoru Stratiotu, i to još negde u 10. ili 11. veku.

Kneginja Milica je 1395. godine poklonila manastiru Svetog Pantelejmona na Svetoj Gori u Stalaću čoveka po imenu Stajka.

Ovaj kraj se spominje i u srpskim letopisima povodom napada princa Muse na Srbiju početkom 1413. godine. Musa je, već od ranije, popisao i pripremio turkmensko stanovništvo iz Rumelije da ga naseli u okolini Sokola i Svrljiga. Zbog toga je odmah po zauzimanju gore pomenutih gradova naredio da se popišu sva okolna sela i da se njihovo stanovništvo okupi oko zauzetih gradova. Dok je jedan deo turske pešadije sa svojim starešinama izvršavao ovo naređenje dotle je Musa nastavio ofanzivu na Srbiju. Iz Sokola turske snage su najpre napale Bovan. Gradska posada se predala bez otpora. Pošto ih je opljačkao Musa je i njih poslao da se pridruže onima koji su bili predviđeni za preseljenje. Zatim je osvojio i opljačkao Lipovac. Sledeći cilj je bio značajan grad Stalać. Sam grad je brzo osvojen i opljačkan ali se u malom gradu dugo održao komandant utvrđenja. Kako Konstantin Filozof kaže: „A u kuli se zadrža, čuvajući grad, neki blagorodni muž, dok sa kulom ne izgore, junačan kao neko od starih.” Opevan u narodnoj pesmi kao vojvoda Prijezda, koji se zajedno sa ljubom Jelicom bacio u Moravu kako ne bi živ Turcima pao u ruke. Tokom opsade Stalaća, osvojen je i razoren obližnji grad kod Trubareva. Osmanlije su ove krajeve ponovo napali negde krajem 1425. godine. Vojsku je lično predvodio sultan Murat II (1421-1444) i tom prilikom je posebno stradala okolina Kruševca. Tada Stalać podpada pod osmansku vlast.

Ovim krajem je na svom putovanju kroz Srbiju prošao francuski putopisac Bertran de la Brokijer koji ga je detaljno opisao. „I posle ove varoši Kruševca, pređoh rečenu reku Moravu na jednoj skeli i uđoh u državu despota Rasije ili Srbije. I ono što je s one strane reke je Turčinovo, a ono što je s ove strane to je rečenog despota, koji plaća za to 50000 dukata godišnjeg danka. A kada prođoh preko rečene reke, naiđoh na vrlo lep i dobro naseljen kraj i prođoh kraj jednog gradića koji nazivaju Estalaš i koji je nekad bio vrlo jako i lepo utvrđenje na vrhu jedne planine, tamo gde se Nišava uliva u Moravu. I još stoji uspravno jedan deo zida, a ima i jedna velika kula slična glavnoj gradskoj kuli, a drugog nema ničeg, jer je sve porušeno a pripadalo je rečenom despotu. A u podnožju te planine, tamo gde se ove reke sastaju, ima 80 do 100 šajki koje tu drži Turčin, a to su galijice i lađice da bi prebacio konje i svoju vojsku. I naredio je da ih stalno čuvaju 300 ljudi, koji se tu smenjuju svaka dva meseca, kao što mi je rekla verodostojna ličnost koja je sve to videla, a ja ih nisam video, jer oni ne dozvoljavaju ni jednom hrišćaninu da ih vidi“.

GALERIJA

Ognjen Milićević