Šta sve čuva Narodni muzej Kruševac: Nalazi iz srednjovekovnog Kruševca

– Ključaonica kulturno-istorijskog blaga – šta čuvaju kruševački depoi –

Arheološki park Lazarev grad smešten u samom centru Kruševca najpoznatiji je po ostacima srednjovekovnog utvrđenja i pratećih građevinskih objekata, od kojih se većina vezuje za graditeljsku delatnost kneza Lazara, kada je Kruševac bio prestonica Moravske Srbije. Na ovom mestu se u kontinuitetu živelo od praistorije do današnjih dana. Kruševac je, po legendi, dobio ime po oblom rečnom kamenu krušcu korišćenog za zidanje bedema. Najstariji poznati pomen Kruševca u istorijskim dokumentima nalazimo u Bolonjskom prepisu osnivačke povelje manastira Ravanice, izdatoj oko 1377. godine. Prvi put se srednjovekovni Kruševac, kao utvrđeni grad, pominje u povelji izdatoj na praznik Svetog Stefana, 9. januara 1387.  godine. Navedenu povelju je knez Lazar izdao Dubrovčanima „u slavnom gradu gospodstva mi Kruševcu“. Nalazi iz srednjovekovnog Lazarevog grada čuvaju se u Narodnom muzeju Kruševac. Arhitekta Jovica Vujičić izradio je maketu rekonstrukcije izgleda Lazarevog grada iz druge polovine 14. veka, koja je deo stalne postavke Narodnog muzeja Kruševac

Priređuje: Ognjen Milićević, istoričar

Kruševac – prestonica Moravske Srbije kneza Lazara

Sa nestankom carstva, posle iznenadne smrti Dušana Nemanjića, a potom i cara Uroša, mnogi „velikaši” ugrozili su jedinstvo srpskih zemalja. Onaj koji je ponovo obnovio jedinstvo svih srpskih zemalja bio je upravo knez Lazar Hrebeljanović (1371- 1389). Ugrožen od Turaka, izložen stalnoj opasnosti da ga napadne Nikola Altomanović, strahujući i od napada Ugara, knez Lazar je morao i energično i mudro da dela na jačanju odbrambene moći svoje države. On nije slučajno doneo odluku da baš Kruševac izabere za svoju prestonicu. Od davnina Kruševac leži na značajnom saobraćajnom čvorištu puteva. Mnoge vojske prošle su antičkim putem Via militaris, čija se trasa nalazila u neposrednoj blizini grada. Sigurno je i Kruševac, poput Novog Brda, imao svoj statut i izvesne privilegije kao prestonica Moravske Srbije.

Država kneza Lazara sa prestonicom u tvrdom gradu Kruševcu predstavljala je mesto, gde su boravili najumniji ljudi- najveći umetnici i duhovnici svoga vremena, koji su u Moravskoj Srbiji pronašli utočište. Knez je od Moravske Srbije načinio ekonomskog lidera i centar kulture ovog dela Evrope, a njegova država predstavlja je glavni bedem pred nasrtajima narastajuće Osmanske imperije.

Arheološka istraživanja Lazarevog grada

Prva arheološka istraživanja sprovedena su između 1961. i 1971. godine. Tada je Aleksandar Deroko izradio prvu skicu osnove kruševačke Donžon kule. Prostor zgrade Stare Menzulane ispitivan je 1986/7. godine, a 1995. obavljena su reviziona iskopavanja Malog grada i Donžon kule. Godine 1998. ispitano je mesto gde se nalazio stari Parohijski dom crkve Lazarice.  Tokom 2002. godine izvedena su zaštitna iskopavanja duž pristupnih staza ka crkvi Lazarici. Neposredno okruženje zgrade Muzeja sondažno je istraživano 2010. i 2012. godine. Tada su pronađeni brojni nalazi kamene đuladi i velikih komada metala, ostataka procesa izlivanja topova.

Ova istraživanja omogućila su da se steknu osnovna saznanja o utvrđenju, odredi pravac pružanja bedema i utvrdi postojanje četrdeset građevinskih objekata. Arheolozi Narodnog muzeja Kruševac u saradnji sa svojim kolegama iz Arheološkog instituta iz Beograda i Zavodom za zaštitu spomenika kulture iz Beograda su na svetlost dana izneli ostatke građevina koje su određene kao palata, konjušnica, kovačnica, cisterna, zanatska radionica… iz perioda razvijenog srednjeg veka. Pokretni arheološki materijal pružio je uvid u svakodnevni život stanovništva, preko nalaza keramike, nakita, stakla, zanatskog alata, oruđa i oružja.

Mali i veliki grad

Istoričar Nebojša Đokić izneo je mišljenje, zasnovano na načinu izgradnje utvrđenja, da je mali grad kruševačkog utvrđenja, zajedno sa okolnim područjem uključujući i mogući crkveni objekat (pronađen kod spomenika knezu Lazaru, potiče iz 5. ili 6. veka), nastao znatno pre vladavine kneza Lazara, oko 1200. godine. Knez Lazar je utvrđenje ojačao sagradivši veliki grad. Arheološka istraživanja malog grada su ovo i potvrdila. To mišljenje zastupa i Mirko Kovačević, koji je zaključio da je kruševački grad zidan u dva navrata. Istočni deo utvrđenja, stariji je od Lazarevog vremena, a knez Lazar je podigao veći, zapadni deo, zajedno sa Lazaricom. Na taj način je formirano utvrđenje, orijentisano u pravcu severozapad–jugoistok. Bedem, ojačan kulama na nejednakim rastojanjima, zatvarao je prostor u okviru elipse.

Kako je moć kneza Lazara rasla, naročito nakon Maričke bitke, između 1371. i 1377. godine, dogradnju „tvrdog grada“ Kruševca treba tražiti upravo u to vreme. Kao najmoćniji feudalni gospodar u Srbiji, knez Lazar je sagradio jako utvrđen i strateški gotovo neosvojiv grad.

U okviru zaštićene površine, izdvajale su se dve celine, mali i veliki grad. Po sada vidljivim ostacima, Malom gradu pripadaju glavna gradska kula (Donžon kula), rampa, rov i manja kula. Glavna gradska kula („Donžon“), danas očuvana u visini od oko 18 metara, zidana je oblutkom i lomljenim kamenom, sa tesanicima od peščara kao ojačanjima u uglovima. Na osnovu vidljivih ležišta međuspratnih konstrukcija na istočnoj strani, gde se nalazio i glavni ulaz, može se zaključiti da je, pored prizemlja, imala četiri sprata. Približno spoljni oblik linije glavne kule i bedema koji od nje polaze u pravcu severa i istoka, prati odbrambeni suvi rov dubine 4,5 m i maksimalne širine 9 m, neobrađenog dna, sa stranicama ojačanim potpornim zidovima. Građevina je imala odbrambenu ulogu, posebno kao poslednji otpor neprijatelju koji je već prodro unutar zidina grada. Mali grad je najpre bio samostalna fortifikacijska celina „utvrđenje u utvrđenju“. Nalazio se na severoistočnom, najnižem delu platoa. Knez Lazar je najverovatnije živeo u malom gradu, koji je bio jače utvrđen.

Nasuprot malom gradu, u jugozapadnom delu utvrđenja, prostirao se Veliki grad, gde je sagrađena crkva Lazarica. Po arhitektonskim karakteristikama Donžon kule i kule manastira Ravanice (stepenište koje je sagrađeno kroz zidnu masu), govori o velikom uticaju Hilandara (pirg kralja Milutina) na arhitekturu Moravske Srbije. Izvan prostora citadele nađena je cisterna. Veliki grad bio je opasan dvostrukim bedemom na kome su nađeni ostaci pet manjih kula i jedna kapija prema zapadu. U unutrašnjosti tvrđave- velikog grada- pored Lazarice, najinteresantniji su ostaci četiri objekta koji se nalaze preko puta same crkve. Najvažniji i najveći je bio namenjen stambenim potrebama, imao je, pored trema i predvorja, i tri prostorije, od kojih je jedna imala funkciju sale, a u njoj su nađeni ostaci peći. Najverovatnije se upravo na ovom mestu nalazio dvor kneza Lazara. Drugi objekat je bio konjušnica, a ostala dva pomoćne zgrade. Ovi objekti sagrađeni su verovatno u isto vreme kad i mali grad.

Crkva Lazarica

Kompleks Lazarevog grada obuhvata i crkvu Lazaricu posvećenu Svetom Arhiđakonu i Prvomučeniku Stefanu. Trikonhosne je osnove. Hram je podigao knez Lazar kao pridvornu crkvu u čast svog prvorođenog sina Stefana, između 1377.  i 1380. godine. Lepotom i skladom arhitekture i dekoracijom fasada, očarala je svoje savremenike, pa je još u 14. veku opisana kao najkrasnija. Stariji istraživači su izneli mišljenje da je zapravo reč o nekadašnjem utvrđenom manastiru, od koga su opstale glavna manastirska crkva i odbrambeni pirg (Donžon kula).

Pored toga što predstavlja biser moravske arhitekture, Lazarica je i mesto gde su se, prema predanju, pričestili kosovski junaci pred odlazak u boj na Kosovo.

Kruševac nakon Kosovskog boja

Posle kosovske bitke, Kruševac ostaje sedište Srbije sve do početka 15. veka, kada despot Stefan premešta prestonicu u Beograd. Despot će i dalje povremeno boraviti u svom rodnom gradu, o čemu svedoče brojna pisma potpisana u Kruševcu. Grad je stradao već prilikom Musinog pohoda 1413. i u ratovanju od 1425. do 1427. godine. Delimično porušenog zatekao ga je početkom 1433. francuski putopisac Bertrandon de la Brokijer, koji beleži: „A ta varoš je mala i vrlo dobro utvrđena dvostrukim zidom koji je porušen pri vrhu gde su streljačnice, a bio je i jedan mali gradić koji je sada porušen“. Grad su počeli da ruše Turci, a nastavili Ugri, koji su juna 1437. gotovo potpuno spalili utvrđenje. Ipak, Kruševac je i dalje bio značajno vojno uporište. Krstaši su ga popalili 1443. godine. Nakon ovog pohoda grad ostaje potpuno u ruševinama. Poljsko- litvanski kralj Vladislav III Jagelonac (1424–1444) koji je predvodio krstaše zajedno sa Jankom Hunjadijem boravi u Kruševcu, gde januara 1444. godine izdaje povelju.

Kako pišu dvorski istoričar ugarskog kralja Matije Korvina Antonio Bonfini i istoričar iz Dubrovačke republike Mavro Orbin u svom delu „Kraljevstvo Slovena“, Turci su Kruševac, koji je bio porušen, zbog njegovog velikog strategijskog značaja, ponovo izgradili oko 1449. Zapovednik grada Feriz- beg doveo je iz susednih mesta zidare i zanatlije „radi ponovne izgradnje i utvrđivanja Kruševca“. Tada je grad osiguran nasipima, jarkovima i kulama, tako da je posada mogla da odoli svakom napadu.

Turci konačno zauzimaju Kruševac 1455. godine. Tada Kruševac postaje sedište istoimenog sandžaka. Sa kratkim prekidima, gospodarili su gradom u naredna četiri veka, do 1833. godine. U tom periodu Kruševac je nosio ime Aladža Hisar, u prevodu Šaren Grad, po sivo- crvenim zidovima tvrđave i crkve Lazarice.

Razaran kroz vekove, Lazarev grad krije još mnogo tajni koje čekaju da ugledaju svetlost dana nakon nekih budućih istraživanja. Deo zidina je u prošlom veku srušen da bi se napravile kuće u čijoj se izgradnji koristio kamen iz utvrđenja.

Ministar kulture Nikola Selaković najavio je na Vidovdan da će obnova Lazarevog grada biti projekat od nacionalnog značaja.

Arheološki park „Lazarev grad” je pod zaštitom države kao spomenik kulture od izuzetnog značaja.

GALERIJA

Foto: Sajt Narodnog muzeja Kruševac, sajt U gradu, Fejsbuk stranica Turističke organizacija grada Kruševca, Instagram stranica ig_krusevac i Fejsbuk stranica IRekonstrukcija