Šta sve čuva Narodni muzej Kruševac: Nalazi iz Drenče i amvon iz manastira Ljubostinje

Deo zbirke primenjenje umetnosti Narodnog muzeja Kruševac su i nalazi kamene plastike iz manastira Drenče i  gipsani odlivak amvona iz manastira Ljubostinje (uzdignuti podijum u pravoslavnim hramovima ispred ikonostasa) rađen prema originalu iz 14/ 15. veka. Zbirka je vremenom obogaćivana arheološkim istraživanjima, otkupom i poklonom. Brojni pokretni nalazi iz Kruševačkog grada, kao i delovi nakita i kultni predmeti iz Stalaća, svedoče o umetničkom osećanju i tehničkom znanju srednjovekovnih majstora. Pored originalnih predmeta, zbirka obuhvata i kolekciju kopija koje predstavljaju značajan dokument i istorijski izvor. Sistematski upotpunjavana, prema unapred utvrđenom planu, ona obuhvata kopije fresaka (ktitorska kompozicija iz manastira Ravanice i Manasije), kamene plastike, rukopisa (Radoslavljevo jevanđelje), Vladov prsten iz Novog Brda (15. vek), rekonstrukciju odežde kneza Lazara Hrebeljanovića, kopije fragmenata fresaka kneza Lazara i cara Uroša iz crkve Lazarice (19. vek) i još jedno vrlo vredno umetničko delo kruševačkog slikara Nastasa Tomića- Bogorodica sa Hristom (druga polovina 19. veka).

Priređije: Ognjen Milićević, istoričar

Manastir Drenča

Nedaleko od Aleksandrovca, nalazi se manastir Drenča posvećen jednom od pet velikih Bogorodičinih praznika- Vavedenju Presvete Bogorodice (tada je Presveta Bogorodica po prvi put uvedena u hram). Stariji istraživači smatraju da je manastir sagrađen između 1350- 1355, dok drugi smatraju da je podignut između 1379. i 1382. godine. Prema predanju, manastir Drenča bila je metoh Hilandara.

Milan Đ. Milićević je zabeležio da se „u narodu priča da se Drenča zvala i Dušmanica.“ Drenčani su od davnina svoj manastir zvali Dušmanica tako čuvajući uspomenu na prvog igumana Drenče, kir Danila, potonjeg patrijarha Danila III, koji se pre monašenja zvao Dušman. Sa ocem, monahom Dorotejem, nekadašnjim hilandarskim igumanom, ktitor je manastira Drenče. Dr Vladimir R. Petković u naučnoj raspravi „Ko je bio osnivač manastira Drenča?“ piše da ktitora, monaha Doroteja, treba tražiti u ličnosti despota Ivaniša, koji je bio oženjen Teodorom- majkom cara Dušana. Car Dušan ga u arengi Arhanđelske povelje iz 1347-8. godine naziva „roditelj carstva mi despot Ivaniš“, priznajući ga za svog očuha.

Manastir Drenča prvi put se pominje u povelji pisanoj u manastiru Žiči, 2. marta 1382. godine, kojom se monahu Doroteju i njegovom sinu Danilu potvrđivalo osnivanje manastira Vavedenja Presvete Bogorodice u Drenči od strane patrijarha srpskog Spiridona i kneza Lazara. Ktitor svetinje, monah Dorotej, priložio je Drenči i svoj bivši dvor i pridvornu crkvu u Naupari i druga sela u Rasini i Braničevu, sa godišnjim prilogom od 50 litara srebra iz Novog Brda. Na osnovu ove povelje može se zaključiti da je manastir bio u rangu carskog ili kraljevskog manastira, imajući za primer osnivačke povelje Nemanjića Hilandaru. Ova povelja čuva se u manastiru Svetog Pantelejmona na Svetoj Gori. Vlastelinstvo manastira Drenče jedno je od najvećih iz vremena Moravske Srbije. Ne zaostaje za vlastelinstvom Lazareve zadužbine Ravanice, a daleko prevazilazi ostala manastirska vlastelinstva. Praktično cela teritorija južno od Zapadne Morave, do Jastrepca i Kopaonika na jugu i Južne Morave na zapadu, bila je baština monaha Doroteja. O bogatoj istoriji ove svetinje svedoče i dve povelje napisane na Kozniku.

Iako je ostalo sačuvano predanje da su Drenču Turci porušili 1454, Nebojša Đokić, Olivera Dumić i Milomir Stević u članku „Kratki prilozi za istoriju crkava u Župi i okolini u 19. veku“ beleže da Olga Zirojević smatra da je manastir Kalugere iz turskog popisa identičan sa Drenčom. Ovo ime treba dovesti u vezu sa osnivačem Drenče monahom Dorotejem. Godine 1536. bio je u rukama nekog Mehmeda, ubiran je ušur od voća u iznosu od 10 akči, a obradivo zemljište je bilo u seljačkom posedu. U sledeća dva popisa iz 1575/6. i 1584. godine beleži se samo ušur od voća, najpre 10 pa 12 akči. Jerej Radosav Jovanović (rodom iz Tihnića u Metohiji), je početkom 18. veka bio oko dvadeset godina paroh u Drenči. On je učio tri godine u Peći kod duhovnika Pahomija.

Postoji mišljenje da je Drenča bila u funkciji sve do Prvog srpskog ustanka, kada je tokom srpsko-turskih ratova stradala. Vrlo je moguće da je stradala nešto ranije, najverovatnije krajem 18. veka, možda u nekoj od elementarnih nepogoda i da je zbog toga obnovljena crkva u Kožetinu (današnjem Aleksandrovcu). Stanje ostataka Drenče oko 1880. godine svedoči da je manastir bio delimično porušen oko 1790. godine.

Arheološka istraživanja manastira Drenče

Manastir Drenča je trikonhosne osnove i predstavlja jedan od najstarijih spomenika Moravske škole. Crkva ima kupolu sa slobodnim stupcima i oltarskim delom, slično kao u manastiru Pokrova Presvete Bogorodice u Lešju. Spoljašnjost crkve izvedena je ukrasnim kombinovanjem sige i opeke, dok je dekorativna plastika bila ofarbana i sadrži preplete, kao i predstave biljaka, životinja i ljudi. Zub vremena uništio je freske. Mnogim svojim arhitektonskim detaljima, manastir Drenča potvrđuje uticaj Hilandara na Moravsku graditeljsku školu, pa mnogi za Drenču kažu da predstavlja „cvet Moravskog stila gradnje“.

Istorijat istraživanja manastira Drenče počinje radom dvojice arhitekata, Mihaila Valtrovića i Dragutina Milutinovića, koji su 1871. godine, po nalogu Srpskog učenog društva, započeli istraživanja starih crkava u središnjem delu Srbije. Mihailo Valtrović smatra da je Drenča „veoma interesantna pojava, pošto na sebi nosi belege prošlog i nastupajućeg vremena u razvitku arhitektonskog oblika.“ Vladimir Ristić ne isključuje mogućnost da je Drenča najpre mogla biti pridvorna zadužbina, s obzirom na ktitorstvo značajnog Dušanovog vlastelina, a tek potom, nakon monašenja ktitora, manastirska zadužbina.

Godine 2002. otpočela je obnova Drenče. Konzervatorsko- restauratorski radovi započeti su još 1952, prema projektu arhitekte Branislava Vulovića. Nastavljeni su tek 2002. po revidiranom projektu, čiji je autor profesor Arhitektonskog fakulteta u Beogradu, Mirko Kovačević. Odbor za obnovu manastira Drenče formiran je 2002. godine, a projekat je finansiralo Ministarstvo kulture.

Ispod temelja oltarske apside nađeni su fragmenti praistorijske kermaike. Kod južne strane ulaza u hram pronađene su prostorije ranohrišćanske crkve, u kojoj su vernici ostavljali namirnice kao prilog za bratstvo. Takođe su pronađeni i ostaci živopisa i fragmenti dekorativne kamene plastike. Zapadno od hrama pronađeni su ostaci manastirskog konaka u okviru kojeg se nalazila oslikana trpezarija. Na južnoj strani hrama sahranjeni su ktitori, monah Dorotej i njegov sin, patrijarh Danilo III. Severno od ulaza u crkvu pronađen je još jedan grob, možda baš majke cara Dušana, Teodore. Potpuna obnova manastira izvedena je od strane Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva, od 2003. do 2006. godine.

Gipsani odlivak amvona iz manastira Ljubostinje

U Narodnom muzeju Kruševac čuva se i gipsani odlivak amvona rađen prema originalu iz 14/15. veka.

Amvon je uzvišeni podijum kružnog ili poligonalnog oblika na koji se pristupa ograđenim stepeništem postavljenim sa jedne ili sa dve strane, smešten u središnjem delu hrama. Uvek se nalazi u blizini oltarske pregrade, tačnije ispred oltarskog prostora. Položaj u prostoru hrama je različit. Uvek je bliže oltaru nego ulazu.

Sa amvona đakon za vreme bogosluženja izgovara jektenije, čita Apostol i Jevanđelje. Sa amvona se drži propoved, a pri kraju Liturgije, sveštenik iza amvona, sa zapadne strane, okrenut prema istoku u pravcu Carskih dveri, čita Zaamvonu molitvu (molitvu iza amvona). Najstarija pisana svedočanstva o amvonu potiču iz 364. godine, kada je održan pomesni sabor episkopa u Laodikiji.

Manastir Ljubostinja je zadužbina kneginje Milice. Podignut je između 1389. i 1405. godine. U Ljubostinji je održan crkveno-državni sabor posle izmirenja despota Stefana i njegovog brata Vuka gde je odlučeno o podeli zemlje. Nakon tog sabora došlo je do oslikavanja priprate Ljubostinje. Tada su naslikane scene Velikih sabora, a na zapadnom zidu despot Stefan i gospodin Vuk, i knez Lazar i knjeginja Milica, 1409. godine.

GALERIJA:

Foto: Narodni muzej Kruševac