Prvi korak ka rekonstrukciji srednjovekovne baštine – Lazarev grad dobija novi izgled?

Od oblog rečnog kamena, daleke 1371. „u slavnome gradu gospodstva mi Kruševcu“, knez Lazar Hrebeljanović digao je zidine svog grada, najverovatnije na prostoru nekog nekadašnjeg utvrđenja. Od zidina stare prestonice vrlo malo je ostalo, te se danas, Kruševac sprema za novo doba, uz podršku Evropske unije preko programa EU PRO Plus, koja će omogućiti izradu projektno-tehničke dokumentacije u vrednosti od oko 233 hiljade dolara, kao preduslov za rekonstrukciju srednjovekovnog Lazarevog grada. Iz Agencije za regionalni razvoj kažu, da je ovo prvi korak ka ostvarivanju dugogodišnjeg sna Kruševljana, da obnove ruševine grada čijom se istorijom diče, i da se nadaju da će se u budućnosti omogućiti sredstva za samu rekonstrukciju grada, kako projekat ne bi ostao na papiru

Piše: Marija Janković

 – Najvažnija aktivnost projekta jeste izrada projektno-tehničke dokumentacije za rekonstrukciju srednjovekovnog grada u Kruševcu, koja uključuje i neophodna arheološka istraživanja lokacije i izradu Studije zaštite, prezentacije i revitalizacije srednjovekovnog grada u Kruševcu. Rok za realizaciju projekta je 18 meseci, odnosno decembar 2025. godine, a vrednost projekta je 233.470 dolara, od čega je grant EU 183.920, a sufinansiranje Grada Kruševca 49.550 dolara – počinje Stefan Ribać direktor Agencije za regionalni razvoj Rasinskog okruga.

Izrada projektno tehničke dokumentacije kao i sama arheološka istraživanja biće poverena Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture, jer oni jedini za to imaju  zakonsku nadležnost.

– Čitav kompleks „Lazarevog grada“, kao prostorna celina, uživa zaštitu kao spomenik kulture od izuzetnog značaja. A samim tim kao spomenik kulture od izuzetnog značaja jedino Republički zavod za zaštitu spomenika kulture ima ingerencije da donosi odluke o radovima u ovom arheološkom parku. Konačnu odluku o izgledu „Lazarevog grada“ daće Republički zavod na osnovu raspoloživih informacija i istorijskih činjenica. Republički zavod za zaštitu spomenika kulture – Beograd evidentira, istražuje, štiti i prezentuje nasleđe od najstarijih praistorijskih i antičkih spomenika, srednjovekovne sakralne i fotifikacione arhitekture, narodnog graditeljstva, do spomenika novije istorije i savremenog stvaralaštva, što danas predstavlja dragocenu kulturno-istorijsku, umetničku, obrazovnu i estetsku vrednost Srbije i srpskog naroda.

Agencija za regionalni razvoj Rasinskog okruga projekat će realizovati u partnerstvu sa Gradom Kruševcem i Udruženjem „Evrokontakt“ Kruševac.

– Grad Kruševac je jedan od osnivača Agencije za regionalni razvoj Rasinskog okruga i obezbedio je saradnju sa svim lokalnim institucijama na pripremi predloga projekta. Grad će aktivno učestvovati u realizaciji projektnih aktivnosti i obezbediće sufinansiranje projekta. Udruženje „Evrokontakt“ ima veliko iskustvo u upravljanju projektnim ciklusom prema standardu EU i daće značajan doprinos u realizaciji jednog ovakvog projekta kao predstavnik civilnog sektora. Projektno partnerstvo će se realizovati kroz učešće predstavnika svih partnerskih organizacija u projektnom timu. Treba istaći da će učešće u realizaciji ovog projekta imati ne samo nabrojani partneri već čitava javnost Kruševca i da će aktivno učešće dati kako javni tako i privatni i civilni sektor – objašnjava Ribać.

Ovaj projekat je veoma važan i za grad Kruševac, ali i državu Srbiju i u turističkom i u kulturnom smislu. Nakon njegove realizacije stvoriće se uslovi za početak same rekonstrukcije.

– Obnovljeni srednjovekovni grad u Kruševcu predstavljaće veliki resurs i podsticaj za razvoj novih kulturnih sadržaja i za razvoj turizma. Na taj način imaćemo i mnogo jasniju sliku ovog dvorskog kompleksa i na adekvatan način čuvaćemo uspomenu na osnivača grada. Posetioci će moći da steknu mnogo više saznanja o prestonom gradu srednjovekovne Srbije.

Nakon izrade projekta, najveći izazov može biti obezbeđivanje novčanih sredstava kojima će se finansirati rekonstrukcija.

– Prilikom poslednje posete, ministar kulutre Nikola Selaković je izjavio da će to Ministarstvo dati predlog Vladi RS da se rekonstrukcija srednjovekovnog grada u Kruševcu proglasi projektom od nacionalnog značaja, što će u velikoj meri pomoći da se pronađu sredstva za obnovu Lazarevog grada.

Obnova Donžon kule

Iz kruševačkog Narodnog muzeja kažu da će najverovatnije fokus projekta biti rekonstrukcija Donžon kule, koja je sada očuvana na visini od oko 18 metara. Na njoj postoje drvene međuspratne konstrukcije na osnovu čega je utvrđeno postojanje prizemlja i četiri sprata. Ulaz u kulu je bio na istočnoj strani.

– Nakon izrade projektno-tehničke dokumentacije, u čemu će glavnu reč voditi Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, biće određen obim rekonstrukcije, a fokus će biti na Donžon kuli. Lazarev grad predstavlja veoma značajno mesto u srpskoj istoriji, ne samo kao mesto iz kog je srpska vojska krenula u Kosovski boj, već i zbog toga što je izgrađen kao prva stalna prestonica u srednjevekovnoj Srbiji. Pre toga je prestoni grad bio onaj grad u kojem se trenutno nalazio vladar sa svojom svitom – kaže Nikola Pantelić direktor Narodnog muzeja.

Lazarev grad obuhvata prostor površine oko 6 hektara. U pitanju je prostor koji je među Kruševljanima poznat kao Porta. Pre sistematskih arheoloških istraživanja obavljenih 1961-1971.  koja je vršio Mirko Kovačević, bila su poznata samo dva objekta – Donžon kula i Crkva Lazarica.

Otkrivanjem zasebne celike malog grada, zatim, utvrđenog sistema velikog grada sa nizom profilnih zidanih objekata među kojima se ističe kompleks prostorija u jugozapadnom delu (kneževa palata), znanja o izgledu Lazarevog grada i o životu koji se u njemu odvijao postala su pouzdanija. Karakteristično je da je palata i čitava skupina ostalih zidanih civilnih objekata postojala nezavisno od gradskih zidina, što nije bio slučaj sa ranijim profanim graditeljstvom u Srbiji.

U okviru ovih istraživanja došlo se do najviše arheološkog materijala, uglavnom osmanskog porekla. Utvrđen je raspored objekata u okviru samog grada kao i njihova namena. Poslednju deceniju vršena su istraživanjima manjeg obima kada se nije došlo do nekih značajnijih rezultata. Takođe, zidine na zapadnoj strani su delimično obnovljene, ali su dalji radovi zaustavljeni nakon izbijanja pandemije korona virusa.

Grad pod gradom

Većina srednjevekovnih gradova je podignuta na visovima, brežuljcima, nekadašnjih rimskih kastela. I naš grad je takav, međutim od 6 hektara na kojima se prostire, u arheološkom smislu otkrivena je samo polovina, a druga je ostala ispod okolnih objekata koji se nalaze u blizini, a koji su naknadno izgrađeni, a koje Muzej nije uspeo da otkupi. Divlja gradnja i moderni infrastrukturni objekti koji već vek niču oko porte, mogu ugroziti celovitost rekonstrukcije Lazarevog grada. Cela Jugovićeva, Vladetina i dobar deo Strahinjićeve ulice su pokriveni privatnim objektima, a pod njima leži Lazarev grad. Ući u eksproprijaciju ovih objekata je danas gotovo nemoguće, jer to bi bio posao težak više miliona.

– To jesu ograničavajući faktori, o kojima detaljnije možemo govoriti tek nakon arheoloških istraživanja. Na osnovu rezultata tih istraživanja biće predložene mere za njihovo prevazilaženje. U Srbiji postoje lepi primeri rekonstruisanih srednjovekovnih gradova kao što su Užice, Golubac i Pirot, ako i kod nas bude tako, možemo očekivati turista nakon završetka rekonstrukcije, jer će se podići atraktivnost Kruševca kao turističke destinacije, što samo po sebi nosi benefite po lokalnu ekonomiju – tvrdi Pantelić.

Dragan Rašković, direktor Narodnog muzeja (1987-2000.) kaže da se na temu rekonstrukcije Lazarevog grada razgovaralo još pre četrdesetak godina.

– U to vreme postojala su dva stava konzervatora o rekonstrukciji, prvi je da objekte treba sačuvati u obimu u kom su i otkriveni, bez bitnih zahteva u odnosu na autentično stanje. Drugo stanovište je liberarnije, postoji u svetu i potrazumeva rekonstrukciju formi utvrđenja. Iz tadašnjih razovora sa Vojom Koraćem, Radomirom Stanićem, tadašnjim direktorom Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, njih dvojica su se kada je reč o Lazarevog gradu zalagali za prvo stanovište, iako smo mi u to vreme hteli da obnovimo palatu i na njenom mestu napravimo galeriju.

Naš sagovornik smatra da će većina Kruševljana imati pozitivan stav, ali da treba otvoriti četiri oka i celoj stvari pristupiti maksimalno odgovorno.

– Na teritoriji Lazarevog grada imamo tragove iz rimskog, ali i ausrtougarskog perioda, tako da tu postoje tri kulture o kojima treba povesti računa prilikom radova. To bi bio kapitalan zahvat i zahtevao bi angažovanje Ministarstva kulture, u Kruševcu nema specijalizovanih službi koje bi ovim poslom mogle da se bave. Kada se odobri projekat i sredstva obezbede, mnogo treba voditi o računa o izvođaču radova, jer je reč o vrlo specifičnom zdanju, koje se ne može tek tako nazidati. Nadam se da će se naći i sredstva za rekonstrukciju Menzulane, koja je tako značajna, a potpuno je oronula – navodi Rašković.