Plemeniti grad Koznik

Tvrđava Koznik se nalazi u opštini Brus na obroncima Kopaonika. U istorijskim izvorima se prvi put pominje 1381. godine u povelji kneza Lazara svetogorskoj Velikoj Lavri Sv. Atanasija kao plemeniti grad Koznik

Za razliku od srednjevekovnog Kruševca koji je podignut u kotlini, uvrđeni grad Koznik se prostire na nadmorskoj visini od čak 922 metara spadajući u red bolje očuvanih visinskih utvrđenja.

Prvi put se pominje u povelji kneza Lazara 1381. godine, da bi „na Rasini“, kako se nazivala oblast oko samog utvđenja, 1405. godine kneginja Milica izdala dva dokumenta, a iste godine i sam despot Stefan izdaje povelju sa Koznika.

Posedi „na Rasini“ su bili u vlasništvu čelnika Radiča Postupovića, što se može utvrditi na osnovu dokumenta u kome je despot Đurađ Branković, naslednik i sestrić Stefana Lazarevića, potvrdio čelniku Radiču crkvu na Grabovničici i pet sela u okolini.

Na osnovu ove povelje se smatra da je čelnik Radič, u narodnom predanju poznat kao Oblačić Rade i Rajko od Rasine, bio i gospodar grada Koznika koji imao važnu poziciju u kontroli puteva koji su povezivali doline Zapadne i Velike Morave sa Ibrom.

Kraj XIV i početak XV veka, predstavlja period u kome srpskoj državi preti velika opasnost od Ugarske sa severa i Turaka sa juga. To je prouzrokovalo podizanje i obnovu srednjovekovnih gradova širom Srbije, naročito u periodu despota Đurađa Brankovića. Među tim utvrđenjima našao se svakako i Koznik, pa se po narodnoj legendi veruje da je ime dobio po tome jer su koze dopremale građevinski materijal za njegovu gradnju.

Prvi put u turske ruke Koznik je pao 1439. godine, da bi ga Osmanlije konačno osvojile i dodatno utvrdile 1454/55. godine prilikom pohoda na Kruševac, kao strateški važno utvrđenje. Na osnovu turskih izvora saznajemo da je u XVII veku Koznik sedište kadiluka, pa je pored vojne imao i sudsku funkciju.

Osmanlije kontrolišu utvrđenje sve do 1689. godine kada su grad konačno zauzeli srpski ustanici, za vreme Bečkog rata. Koznik ubrzo poput ostalih utvrđenja biva napušten i prepušten zubu vremena nakon Velike seobe Srba koja je usledila.

Prva arheološka istraživanja Koznika su sprovedena od 1971. do 1988. godine, uz česte pauze, u organizaciji Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva. Arheološka istraživanja manjeg obima na prostoru akropolja i podgrađa su sprovedena tokom 2009. i 2012. godine od strane zavičajnog muzeja Župe.

Važni rezultati vezani za gabarite utvrđenja i njegovog bližeg okruženja su otkriveni tokom istraživanja 2022. godine pod rukovodstvom Istorijskog instituta i u organizaciji Zavičajnog muzeja Župe.

Što se tiče samog izgleda utvrđenja, Koznik je podignut na uzvišenju koje sa tri strane čine oštre stene koje onemogućavaju prilaz, izuzev južne koja je nešto blaža i sa koje se mestimično uočavaju ostaci prilaznog puta. Osnova utvrđenja je nepravilnog oblika, jer prati konfiguraciju terena. To je uslovilo da južni deo grada bude dosta niži u odnosu na severni.

Najbolje očuvani pirg je Donžon kula na severnoj strani prema Grčaku.

N. L.