Obnovimo Mojsinjske svetinje: Manastir Svetog Jovana u Stevancu

Na ušću tri Morave, od Stalaća do Đunisa, još od antičkih vremena prolaze glavni putevi, pa se ovaj prostor zato naziva „vrata Srbije“. Prema predanju, na Mojsinjskim planinama se nekada nalazilo 77 crkava i manastira, a sada ih je ostalo svega 28, od kojih su pet zaštićeni kao kulturno- istorijski spomenici. Pored ostataka svetinja, na ovom prostoru nalaze se brojna praistorijska nalazišta, stara preko 7.000 godina, koja pripadaju Starčevačkoj kulturi. Monasi, pripadnici asketskog reda Sinaita, naseljavaju Mojsinjske planine, obnavljaju manastire, podižu crkve i isposnice

Piše: Ognjen Milićević

Otuda čitav ovaj kraj nosi naziv „Mala srpska Sveta Gora“. Mojsinjska Sveta Gora i u doba turskog ropstva, isijavala je duhom isihasta pravu veru. Još je Mihailo St. Riznić zabeležio: „Planina Mojsinja i njena okolina, puna je starih crkava i crkvišta. Otuda narod veruje da je ona nekada bila druga Sveta gora, u kojoj ništa drugo nisi mogao čuti do brujanje zvona i pojanje svetih kaluđera. Danas su prisutni samo ostaci većine crkava i manastira, a oni sačuvani, skriveni su u dubinama šumovitih dolina potoka koji plahovito teku ka Južnoj Moravi. Jedna od najlepših Mojsinjskih svetinja je manastir Svetog Jovana u Stevancu

Vrata Srbije

Mojsinjske i Poslonske planine obuhvataju prostor od sela Grad Stalać na severu do sela Praskovče na jugu. Na brdski kraj, koji preseca Stalaćka klisura, naslanjaju se tri moravske doline, tako da su putevi morali da prolaze uz padine brda na kojima su još u praistoriji stajala utvrđenja. Jedno od takvih je i Gradac kod manastira Svetog Nestora podignut u 4. veku na Đuniskom visu i Gradište u Praskovču na južnom delu Poslonskih brda, gde su pronađeni nalazi iz 8. i 7. veka pre Hrista (starije gvozdeno doba). Istoričar Prokopije iz Cezareje (živeo krajem 5. i početkom 6. veka) u svom delu De aedi ficiis nabraja imena 15 naselja na uskom području od Ćićevca do Ražnja.

Na mnogim utvrđenjima ustanovljen je kontinuitet života od praistorije do srednjeg veka. Da bi se kontrolisao pristup naselju i ostvarila njegova zaštita, bilo je važno da se izabere brdoviti predeo. U blizini manastira Svetog Jovana u Stevancu nalazi se utvrđenje Ukosa, koje je sa Bedemom činilo sistem kontrole i zaštite okolnog područja. Ovde su pronađeni brojni nalazi iz praistorije i srednjeg veka. Na jugu, u ataru sela Trubarevo, se nalazi utvrđenje Gradište – Jerinin grad, koje je štitilo ulaz u Stevanačku klisuru. U narodu je ostalo sačuvano predanje da je grad iz rimskog perioda. Prilikom istraživanja terena 1997, na sredini puta između Makrešana i Trubareva, na potezu „Kruškar“, ekipa iz Narodnog muzeja Kruševac pronašla je naselje iz Starčevačke kulture i naselje iz 3. veka. Utvrđenje je obnovljeno krajem 10. i početkom 11. veka, i ponovo krajem 14. veka, zbog opasnosti od Turaka. Takve tvrđave su sigurno imale i stalne vojne posade.

I u Ćićevcu su pronađeni fragmenti keramike, delovi posuđa, fibule i ostava srebrnog rimskog novca iz 3. veka. Na obližnjem lokalitetu „Glavičar“ nadomak Ćićevca pronađeno je dosta nalaza iz praistorije.

Ovaj predeo imao je izuzetno važan strateški značaj kroz istoriju.

Nazivi lokaliteta

Na području centralnog Pomoravlja, nedoumice izazivaju nazivi nekih lokaliteta, i to ne samo turcizama Kale ili Kaljaja, što je prevod naziva Gradište, Gradac ili Grad, nego i kod toponima, kao što je Jerinin grad.

Sloveni su ostacima utvrđenih naselja tokom 9. veka, preostalih nakon germanskih, hunskih i avarskih razaranja, dali uopšteno ime sa osnovom grad. Proteklo je dovoljno vremena da se iz svesti izbrišu prvobitna imena naselja koja su Avari pretvorili u prah i pepeo tokom 7. veka. Dva veka su sasvim dovoljna da dođe do zaborava.

Predanja o Mojsinju

Po predanju, nakon Kosovskog boja, poveća grupa preživelih, osakaćenih i obogaljenih ratnika vraćala se dolinom Južne Morave prema Kruševcu. Kod Mojsinjskih planina stadoše i zalogoriše. Dok su jedni odmah pali u dubok san, drugi su previjali rane i prali krvavu odeću. Videvši ih, neka starica pođe im u susret, pa kad među njima ne prepozna svoga sina, poče da nariče „Gde si moj sine, javi se moj sine“. Preživeli junaci krenuše dalje, a kad dobro odmakoše jedan se seti da je zaboravio sablju. Htede da se vrati, ali ne znaše put, a drugi mu ratnik reče: „Idi tamo gde je ona žena kukala moj sine, gde si moj sine“. Tako po reči „moj sine“ taj kraj dobi ime – Mojsinje.

Po drugoj legendi vojvoda Mojsilo se ogrešio o cara Dušana pa je morao, da bi se iskupio, da celu šumu pretvori u „sveti gaj“. Zato je sagradio 70 crkava i tako se iskupio za grehove. Pored planine i jedno selo nosi ime Mojsinje.

Svetinje Mojsinja

Univerzalna po suštini, trajnija od ljudskih zajednica i slobodna u odnosu na državnu vlast, a istovremeno nedeljiva od naroda i države, crkva je na svoj način veoma mnogo doprinela očuvanju duhovnog jedinstva srpskog naroda, u vreme kad su deobe lako uzimale maha. Kako piše blaženopočivši Mitropolit crnogorsko- primorski Amfilohije u članku „Sinaiti i njihov značaj u životu Srbije 14. i 15.veka“, Mojsinjska planina je prepuna crkava i manastirišta, u kojima su se podvizavali monasi, nosioci duha sinaitsko svetogorskog pokreta. O crkvama i manastirima na ovom prostoru, pre vremena kneza Lazara, ima vrlo malo podataka. Neosporno je da je hrišćanstvo bilo veoma rasprostranjeno u ovom kraju, već u 4. veku, a sigurno i ranije. Već tada su na ovom prostoru postojale brojne svetinje (manastiri Svetog Romana i Svetog Nestora i crkva Đunisija).

Manastir Stevanac

U blizini sada napuštenog sela Stevanac, na proplanku usred prelepe prirode na levoj obali Južne Morave nadomak Stalaća, nalazi se crkva Usekovanja Glave Svetog Jovana Krstitelja. Prema predanju, hram je u 10. veku podigao monah Stevan koji je zajedno sa svojim bratom monahom Jakovom bio isihasta-Sinait. U blizini manastira Svetog Jovana, pokraj Stevanačkog potoka nalaze se temelji hrama posvećenog Bogorodici Počajevskoj.

Događaj koji je bio povod za uspostavljanje praznika Usekovanja Glave Svetog Jovana Krstitelja opisan je u Jevanđelju po Mateju. Irod Antipa, sin Iroda Idumejca oženio se Irodijadom, ženom svog brata Filipa. Zbog tog nemoralnog čina, Sveti Jovan ga je bez straha izobličavao pred svima. Na rođendan Iroda Antipe, Irodijadina kći je, po nagovoru njene zle majke, tražila od Iroda, i dobila, glavu Sv. Jovana Krstitelja. Tako je stradao prorok i Preteča Gospodnji. Irod, Irodijada i Salomija bedno su skončali svoje živote, u progonstvu, kažnjeni i odbačeni od rimske vlasti.

Ovaj praznik obeležava se od davnina (po sačuvanim pisanim izvorima još od 5. veka).

Stevanac je jednobrodna građevina osnove slobodnog upisanog krsta sa pripratom. Crkvu karakteriše apsida na istoku zasvedena polukalotom, dok su pevnički prostori bili zasvedeni poluobličastim svodom. Oblikom svoje osnove pripada arhitektonskom rešenju slobodnog upisanog krsta. Još je akademik Miloje Vasić u svom kapitalnom delu „Žiča i Lazarica“ naveo da osnova Svetog Jovana Glavoseka veoma podseća na osnovu Žiče, a gotovo je identična sa osnovama nekih crkava na Kablaru.

Istočni travej je namenjen oltarskom prostoru, dok je zapadni travej očigledno u funkciji priprate. Severni deo oltarskog prostora rešen je u obliku dve nejednake lučno zasvedene niše koje služe za proskomidiju, a đakonikon zamenjuje pravilno oblikovana niša koja se završava gotskim prelomljenim lukom. Crkva je osvetljena prozorima na oltarskoj apsidi i pevnicama. Fragmenti fresaka u unutrašnjosti hrama danas su jedva primetni.

Crkva Svetog Jovana Glavoseka bila je u dosta dobrom stanju sve do druge polovine 19. veka. Po podacima koje je objavio Mihailo St. Riznić sve do 1870. godine bili su sačuvani svodovi i kupola. Tokom sledećih sto godina crkva je više puta obnavljana, ali nikada joj nije vraćen prvobitni izgled, čak ni prilikom poslednje stručne zaštite sedamdesetih godina 20. veka, koju je obavio Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva.

Na osnovu sačuvanih ostataka vidljivih na obnovljenoj crkvi, možemo zaključiti da je zidanje prvobitne građevine bilo solidno i tehnički vešto izvedeno. Fasada je izrađena od redova opeke i tesanika. Tokom prve obnove hrama (1924-1929. godine) dozidani su gornji delovi zidova tehnikom nepravilno tesanih kamena ubačenih u malter. Tom prilikom je postavljen i krov.

Crkva je bila prilično ruinirana dok je nije obnovio Ljubodrag Ljupče Kozić iz Grada Stalaća.

Vreme nastanka svetinje

Stevanac se ne spominje ni u jednom pisanom izvoru. Temelji hrama su iz 10. veka. U stručnoj literaturi vezuje se za rašku tradiciju.

Raški stil u srpskoj arhitekturi srednjeg veka uglavnom se vezuje za vremenski period od 12. do kraja 13. veka, dok se kao granični primeri uzimaju Nemanjini Đurđevi Stupovi (oko 1170) za početak epohe, odnosno Dragutinova crkva Svetog Ahilija u Arilju (čiji temelji potiču iz 4. veka). Ovaj period poznat je i kao zlatno doba srpskog slikarstva, koje počinje živopisanjem Đurđevih Stupova, oko 1175. godine, završava se sa Gradcem oko 1275. godine, a svoj vrhunac dostiže u Sopoćanima.

Ova skromna zadužbina predstavlja pravi primer isihastičkog načina života. Kao fenomen pravoslavne duhovnosti koju određuju božanske energije (svetlosti), isihazam podrazumeva određeni stav prema Bogu, čoveku i svetu koji ga okružuje.

Sjedinjavanje sa Bogom kroz tihovanje postizalo se kroz osamu na skrovitim mestima koja, u slučaju Mojsinjskih manastira i crkava, okružuju bujno rastinje i mnogobrojni izvori.

Poznato je da se samo u okolini Stevanca nalazi čak devet lekovitih izvora.

Vrlo je zanimnjivo da pored crkve raste posebna vrsta divlje ciklame i drugih biljaka od kojih se prave lekoviti čajevi.

Liturgija se u hramu služi jednom godišnje, na praznik Usekovanja Glave Svetog Jovana Krstitelja, 11. septembra, kada se obeležava i manastirska slava.

Crkva Svetog Jovana u Stevancu je od 1974. godine spomenik kulture od izuzetnog značaja, a za manastir je proglašena kad i hram Svetih Arhangela u Stalaću.

Pripada Eparhiji kruševačkoj.

Foto: Dragan Bosnić