Manastir Veluće

Hram Vavedenja Presvete Bogorodice

– Kada su ljudi koračali u večnost –

U Zapadnom pomoravlju u kruševačkoj kotlini, na živopisnim brežuljcima srednjovekovne oblasti Srebrnice, nalazi se manastir Veluće posvećen prazniku Vavedenja Presvete Bogorodice. Prvobitno je ova svetinja bila posvećena najverovatnije Svetom Nikoli. Ranije se manastir Veluće zvao Srebrnica, kako piše u poveljama koju je kneginja Milica izdala sa sinovima Stefanom i Vukom 1395. godine u Novom Brdu, po imenu reke koja protiče u neposrednoj blizini manastira i zbog toga što je ovaj kraj vekovima bio poznat kao mesto na kome se nalazio rudnik srebra.

Tokom starog veka oko Zapadne Morave živelo je ilirsko pleme Tribali. Rimljani su ove prostore osvojili u prvom veku nove ere. Iz rimskog perioda potiče Kastrum (utvrđenje) na mestu Stražba, na desnoj obali reke, kao i nalazišta u selu Bučju, Donjem Dubiču i druga još nedovoljno istražena. Najveći doprinos Rimljana bio je što su u trećem veku doneli vinovu lozu, čime je vinogradarstvo kroz vekove postalo jedno od najznačajnijih delatnosti stanovništva.

Uz levu obalu reke Srebrnice, u blizini njenog izvorišta, otkriveni su ostaci manjeg utvrđenja. Ovaj predeo meštani zovu Gradac. Postoji legenda da su taj grad sazidali Latini i da im je tu bila livnica srebra, te da su meštani, pored drugih vrednih nalaza, pronašli čak i jabuku od zlata. Utvrđenje je elipsoidnog oblika, a sa jedne strane je izgrađen odbrambeni rov. Prilikom oranja, seljaci u podnožju Gradca pronalaze ulomke keramike koji pripadaju kasnoantičkom periodu. Na osnovu sondažnih arheoloških istraživanja, sprovedenih 1987. godine od strane Narodnog muzeja u Kruševcu, pod rukovodstvom Nikole Berića i Vladislava Ristića, utvrđeno je da je ova tvrđava sagrađena u kasnoantičkom periodu. Ima jednu fazu obnove koja bi se, na osnovu nalaza keramike, mogla vezati za 6. vek i period vizantijskog cara Justinijana I (527-565). O postojanju ovog utvrđenja i tokom srednjeg veka, svedoči nam i slučajan nalaz mletačkog zlatnika iz 14. veka.

Verovatno je to bilo malo utvrđeno vlastelinstvo. U ovom kraju postoji i lokalitet koji je danas obeležen drvenim krstom. Po narodnoj legendi, na tom mestu se nalazio neki manastir ili monaška isposnica, koju su Turci spalili zajedno sa monasima, pa čitav taj kraj nosi naziv Pečeni grob. Pomen crkvišta srećemo i u radovima Feliksa Kanica i Milana Đ. Milićevića, iz druge polovine 19. veka. Milan Đ. Milićević 1876. godine piše da „stara crkvina“ nosi naziv Ribnica i da se nalazi na pola sata hoda, uzvodno uz reku Srebrnicu, od manastira Veluće. Za crkvinu dalje navodi da je veoma posećena i da lokalno stanovništvo dolazi u nju i na izvoru u blizini traži lek svojoj bolesti.

Na izvoru su se umivali, a na samom crkvištu, na jednoj većoj ploči ležali. Feliks Kanic za crkvu Ribnica, koja je u ruševinama i koja se nalazi zapadno od manastira Veluće, piše da je posećuju bolesnici u velikom broju u želji za izlečenjem. Zapadno od utvrđenja, na lokalitetu Crkvište, nalazili su se ostaci male jednobrodne crkve bez priprate, na čijim je temeljima 1976. godine sagrađena crkva Svete Marine, nedaleko od manastira Veluće. Svi navedeni podaci ukazaju na činjenicu da je Veluće u srednjem veku bilo razvijeno područje srpske države. U rudniku su se eksploatisale rude srebra i platine. Otuda i pređašnji naziv manastira, kao i naziv seoskoj rečici Srebrnica.

Po predanju, ktitorka manastira bila je najstarija kći kneza Lazara Mara. Manastirska crkva podignuta je 1377/8. godine. Žena- ktitorka, čiji je portret očuvan na živopisu, uložila je dosta sredstava i truda da ukrasi svoju zadužbinu reljefima, plitko rezanim u kamenu, poput onih na Lazarici. Hram je trikonhosne osnove i najstariji je očuvani predstavnik Moravske škole. Crkva je živopisana ubrzo nakon podizanja, svakako pre 1389. godine. Pojedini naučnici su sugerisali da su u gradnji manastirske crkve mogli biti uključeni i Lazarevi majstori. Izgleda da je Veluće bilo, pre obnove u 19. veku lepše ukrašeno nego Naupara, što ukazuje na viši društveni položaj ktitora. Postoje i tvrđenja da je manastir Veluće zadužbina vlastelinske porodice koja je bila u bliskom srodstvu sa knezom Lazarom. Na to ukazuju freske naslikane u priprati Veluća, na kojima su naslikani feudalci Konstantin, Bratan, Dejan i Oliver, najverovatnije rođaci kneza Lazara.

Istraživanjem njihovih fresaka, utvrđeno je da su neposredno nakon njihovog završetka one bile prerađene, tako što su rukama njihovih figura doslikani krstovi, dok je Dejanovoj figuri umesto ruke koja drži tobolac za strele, naslikana ruka koja drži krst. Ova drastična promena navela je istraživače na zaključak da su prvobitne freske naslikane dok su njih četvorica bili živi, ali su, nakon njihove iznenadne pogibije (verovatno u boju na Kosovu), one bile prerađene.

Kao sizeren ktitorke manastira (prikazane u naosu), u hramu je naslikan  verovatno knez Lazar sa suprugom. Milan Đ. Milićević je zabeležio predanje koje govori da su manastir podigla dva brata despota, Jovan i Stefan i neki vladika Maksim. Najnovija naučna istraživanja koja je sproveo Živojin Andrejić ukazuju na to da su ktitori Veluća bili despot Dejan i njegova žena Teodora, polusestra cara Dušana, koji su manastir sagradili 1368. kao porodičnu uspomenu i grobnu crkvu sagrađenu na području nasleđenom od rođaka, despota Ivaniša, vlastelina cara Dušana.

Još jedan značajan podatak za rasvetljavanje istorije ove svetinje je da se manastir Veluće nalazio na posedu ruskog svetogorskog manastira Pantelejmona. O tome svedoči i jedna povelja kneginje Milice (monahinje Jevgenije), izdata manastiru Svetog Pantelejmona 1395. godine, u kojoj se manastir pominje kao Srebrnica. Manastir Veluće bio je metoh ruskog svetogorskog manastira Svetog Pantelejmona sve do prve polovine 15. veka, kada je zbog turskih osvajanja, oko 1427. prekinuo veze sa ovim manastirom.

Inače, ovaj svetogorski manastir su pomagali Nemanjići, Lazarevići i Brankovići. Važnost lika Svetog Pantelejmona, prikazana je u Veluću višestruko- on je do Bogorodice sa Hristom i prima Njegov blagoslov. Na osnovu diplomatičke građe, zapaža se da je u to vreme ovde naglo porastao ugled ovog manastira, od kada ga je 1348. i 1349. obnovio car Dušan Silni. Takav pokroviteljski odnos prema Svetom Pantelejmonu, zadržaće i srpska vlastela posle Dušana. O tome svedoče povelje kralja Vukašina Mrnjavčevića, despota Jovana Dragaša, kneza Lazara, njegove žene i sinova i despota Đurađa Brankovića.

Pored veoma interesantnog portreta ktitorke, vladara i vlastele, u pevnicama naosa, verno su prikazani likovi Svetog Simeona, Svetog Save i Svetog Stefana Prvomučenika. Knez Lazar je uzeo ime Stefan i Svetog Stefana za pokrovitelja, da bi se prikazao kao dostojni naslednik svetorodne dinastije Nemanjića.

Dalja istorija manastira Veluća može se rekonstruisati samo u opštim crtama. Ovaj kraj 1455. konačno ulazi u sastav Osmanskog carstva. Uprkos tome, kako saznajemo iz turskih deftera, monaški život se u njemu nije prekidao, sve do početka 17. veka, kada su Turci delimično porušili manastir. Tada su najverovatnije stradali monasi i manastir je zapusteo. Tako je ostalo sve do početka devetnaestog veka. Vrlo je moguće da je hram obnovljen tokom Prvog srpskog ustanka, 1809. godine, u vreme kada je rađeno na Lazarici u Kruševcu i Ljubostinji.

Crkva je  obnovljena i 1833. za vreme vladavine kneza Miloša Obrenovića. Tada je sagrađen konak. Godine 1836, Veluće je bilo metoh manastira Ljubostinje. Manastir Veluće je po zvaničnom „Spisku svih u Srbiji navodeći se manastira“ od 31. marta 1837. bio tada jedini manastir u okružju kruševačkom. Godine 1870. manastir se nalazio u selu Veluću, okrugu Čačanskom, srezu Trnavskom i eparhiji Užičkoj. Bilo je tada u njemu tri kaluđera. Manastirski posed 1895. je iznosio 227 hektara zemlje, od koje je 200 hektara bilo pod šumom. Manastir je pretvoren u ženski 1937. godine, odlukom tadašnjeg Episkopa žičkog Nikolaja Velimirovića. Trpezarija, spomen česma i kapela sa zvonikom, podignuta je 1962. trudom sestrinstva. Novi konak sagrađen je 1972. Ikonostas kapele je delo manastirske ikonografske radionice. Porta je izuzetno uređena i nalikuje botaničkoj bašti.

Obimni restauratorski i konzervatoski radovi, izvođeni u nekoliko navrata na arhitekturi i živopisu (1950, 1965, 1971-3,1974-5), povratili su delimično Veluću izgled kakav je crkva imala u srednjem veku. Sanacija krova i arheološka istraživanja oko manastira vršena su 2006. godine.

U manastiru Veluće je prošle godine otvoren muzej u kome su izloženi najznačajniji eksponati koji čuvaju sećanje na prebogatu istoriju ove svetinje. Muzej manastira Veluća, između ostalog, čuva i sećanja i svedočanstva o mučeničkom podvigu Sveštenomučenika velućskog Dušana Popovića, koga su u 32. godini života, bez krivice osudili i ubili komunisti, 10. decembra 1944.

U blizini manastira nalazi se izvor mineralne vode Velućki kiseljak, koja je od davnina poznata po lekovitim svojstvima. Na jednom od najvažnijih svetskih takmičenja flaširanih voda, održanom decembra 2015. u Lisabonu, „Mg Mivela” je bila među prva tri finalista u kategoriji funkcionalnih voda, kao jedina prirodna mineralna voda bez dodataka.

Manastir Veluće danas kao i pre šest vekova, kada je nastao, predstavlja jedan od duhovnih svetionika srpskog naroda, pogotovo kruševačkog kraja. Pored Vavedenja Presvete Bogorodice, manastir proslavlja i praznik Uspenija Presvete Bogorodice (Veliku Gospojinu), 28. avgusta.

Manastir Veluće je spomenik kulture od izuzetnog značaja i pod zaštitom je države.

Ognjen Milićević