Manastir Svojnovo – Hram Svetog Nikolaja Mirlikijskog Čudotvorca

– Drevna svetinja koju je obnovio Vožd Karađorđe –

Zapadno od sela Svojnova, na šumovitim obroncima planine Juhor, nedaleko od Varvarina i Paraćina, nalazi se manastir Svojnovo posvećen Svetom Nikolaju Mirlikijskom Čudotvorcu. Pripada Eparhiji kruševačkoj.

Planina Juhor samo je delimično istražena iako baštini brojne tragove iz prošlosti. Postojanje niza materijalnih ostataka, utvrđenja i naselja na lokalitetima i pojedinih kultnih mesta, religijskih objekata i nekropola (grobnica), svedoče o kontinuitetu naseljavanja ovog kraja. Postoji više narodnih predanja vezanih za planinu Juhor. Na najvišem vrhu planine Juhor, Velikom Vetrenu, pronađena je velika ostava konjičke opreme, kao i tragovi utvrđenja i megalitskog svetilišta (iz kasnog kamenog doba- 7.000 ili 6.000. godina p.n.e).

Austrijski putopisac i ljubitelj starina Feliks Kanic, krajem 19. veka piše da se: „Na mnogim padinama i čukama Juhora vide legendama obavijene ruševine srednjovekovnih gradova“. Jedno od takvih je i utvrđenje poznato kao Momčilov grad.

Ostaci utvrđenja pronađeni su u ataru sela Potočac na istočnim padinama planine Juhor. Prve podatke o ostacima ovog utvrđenja zabeležio je Milan Đ. Milićević 1876. godine, koji je ostavio zapis da je u narodnoj tradiciji ova tvrđava ostala upamćena kao Gradina ili Momčilov grad.

Sačuvano je više legendi o nastanku Momčilovog grada. Prema prvoj, grad je sagradio vojvoda Momčilo, kao i pridvornu crkvu južno od ostataka grada, koju su bolesnici posećivali nedeljom. Vojvoda Momčilo opevan je u narodnim pesmama kao borac protiv turskog osvajanja Balkana. Boravio je na dvoru cara Dušana, i lično je komandovao odredom od 2.000 Srba, kada je 1342/3. osvojen Voden, Strumica i Melnik i opsednut Ser. Ubrzo su Momčilovo ime i njegova slava privukli značajnu vojsku.

Prilazili su im sa svih strana „i od Tribala i Miza i drugi…“ Za samo par godina, Momčilo je svojim delima i podvizima ostavio lik koji će se vekovima pamtiti u narodnim pesmama Srba i Bugara. Car- istoričar Jovan Kantakuzin vrlo je živo opisao jedan sukob sa Momčilovom vojskom iz koga je jedva izvukao živu glavu. Car je u pratnji šezdesetak vojnika bio u izvidnici, kada je, savladan umorom, nakratko prilegao. Iz dremeža ga je probudio glas koji mu je u snu govorio: „Ustani ti koji spavaš i vaskrsni iz mrtvih i obasjaće te Hristos“. Uznemiren, Jovan se probudio u trenutku kada su izviđači javili da pristiže nepoznata vojska. Radilo se o hiljadu konjanika koje je predvodio vojvoda Momčilo. Nastalo je panično povlačenje i borba. Jovan Kantakuzin očajnički se branio.

Tokom žestoke borbe prsa u prsa pao je i njegov konj. Dok se peo na drugog konja neko ga je udario mačem u glavu, ali ga je šlem sačuvao. Tako je Kantakuzin jedva utekao hrabrim Momčilovim vitezovima. Zarobljene pristalice Kantakuzina, Momčilo je poslao u Carigrad i od cara Jovana V Paleologa kao nagradu primio titulu despota, koja je odmah ispod carske.

Momčilo je prvi strani velmoža koji je dobio dostojanstvo despota. Bio je to vrhunac slave gospodara Rodopa za koga se činilo da je nesavladiv zbog srčanosti i prirìode utvrđenosti krajeva kojima je vladao. Po narodnom predanju vojvoda Momčilo ostao je upamćen kao ujak Kraljevića Marka. Kako beleži narodni pripovedač, u epskoj pesmi „Ženidba kralja Vukašina“, kralj Vukašin Mrnjavčević, otac Kraljevića Marka se oženio sestrom vojvode Momčila. Konj vojvode Momčila zvao se „Jabučilo“- krilati konj. Prema legendi, Jabučila je oždrebila jedna Momčilova kobila koju je „opasao“ krilati konj na Crnom jezeru nastalom na mestu nekadašnjeg manastira.

Momčilov grad kod Potočca u blizini manastira Svetog Nikole dovodi se u vezu sa smrću vojvode Momčila. Prema legendi, njega je ubio kralj Vukašin dolazeći putem od Crkvine ili na putu za Ljubostinju. Po drugoj legendi, Turci su ubili Momčila dok je sa svojim vojnicima lovio ribu u Obreškoj bari. Meštani podjuhorskih sela su početkom 20. veka sačuvali legendu da je na najvišem vrhu planine Juhor Velikom Vetrenu bila vetrenjača vojvode Momčila. Otuda potiče i ime ovog visa. Na lokalitetu Momčilov grad pronađeni su ostaci dvora, kao i jatagan, alka sa glavne kapije i jelenski rog. U okolini tvrđave nalazile su se tri kule- stražare. Na ovom mestu pronađeni su rimski srebrni i bakarni novci, dva buzdovana, mač…

Tokom arheoloških istraživanja 1981. godine ovde je pronađeno dosta predmeta iz starijeg gvozdenog doba. Utvrđenje je najverovatnije izgrađeno ili obnovljeno u 6. veku. To potvrđuju nalazi novca Justinijana I i Justina II. Na osnovu navedenih podataka možemo zaključiti da je Momčilov grad bio gradski, ekonomski, trgovinski i kulturni centar, što se može videti i po jačini njegovih bedema. Na najvišoj tački utvrđenja otkopana je građevina sa dve prostorije.

Lokalno stanovništvo veruje da je reč o crkvenom objektu. Nedaleko od utvrđenja nalazilo se staro groblje u kom su iskopavani kosturi naročito veliki. U neposrednoj blizini Momčilovog grada nalazi se i crkva Svetog Arhangela Mihaila. Nešto dalje leži i lokalitet Crkvište sa ostacima crkve blizu izvoršta Crkvenskog potoka. Na ostacima stare crkve sagrađen je hram Svete Nedelje. Nedaleko od crkve je izvor, koga su meštani često posećivali tokom druge polovine 19. veka, smatrajući ga lekovitim. Voda je mnogima pomogla pri izlečenju od groznice.

I na lokalitetu Jerinin grad između Beočića i Sekuriča pronađeni su nalazi keramike iz starijeg gvozdenog doba. Pretpostavlja se da su ovo utvrđenje obnovili ili sagradili Rimljani tokom prvog ili drugog veka.
Širenjem nemanjićke Raške ka severoistoku, oblast Levča ulazi u sastav srpske srednjovekovne države.

Izgradnjom manastira Žiče, početkom 13. veka, Levač i Belica dolaze pod direktnu jurisdikciju novouspostavljene arhiepiskopije koju je osnovao Sveti Sava. Raspadom Dušanovog i Uroševog carstva nakon 1371. godine Levač ulazi u sastav države kneza Lazara Hrebeljanovića sa centrom u Kruševcu. Odmah ispod Velikog Vetrena nalaze se ostaci starog druma Cara Lazara, koji je vezivao Kruševac sa Kragujevcem.

Po narodnom predanju, na ovom prostoru su se nalazili rudnici kneza Lazara. Tokom vladavine kneza Lazara i njegove supruge Milice, a nakon toga i njihovog sina kneza i despota Stefana Lazarevića, grade se crkve i manastiri u Levču (Ljubostinja kod Trstenika, Kalenić, Županjevac, Sveti Nikola u Svojnovu, Sveti Nikola u Komoranu…).

Manastir Svojnovo osnovan je u drugoj polovini 14. veka. Po predanju podigao ga je knez Lazar. Pominje se u Ravaničkoj povelji. Sačuvano je i predanje da je manastir Svetog Nikole bio metoh Kalenića. Prvobitno je bio posvećen Rođenju Presvete Bogorodice. Hram je trikonhosne osnove. Ima dosta sličnosti sa crkvama u Mojsinju i dolini reke Crnice. Današnja crkva nema pripratu ali je prvobitna crkva imala.

Sigurno je manastir Svetog Nikole knez Lazar izgradio kada su isihasti (monasi Sinaiti) došli u Srbiju. Na istočnom delu hrama je velika polukružna apsida, a na bočnim stranama plitke konhe. Zidana je od lomljenog belog kamena. Dveri su od drveta sa nizom biljnih ukrasa i prepleta.

Prodori Turaka sa juga i istoka doveli su do konačnog pada Kruševca i okoline 1454. godine, a zatim i Smedereva, 1459. Na teritoriji ograničenoj Velikom Moravom na istoku, Crnim vrhom i dolinom Belice na severu, Gledićkih planina na zapadu i tokom Zapadne Morave na jugu, oformljena je nahija Levač u sastavu Smederevskog sandžaka. Manastir Svetog Nikole u Svojnovu pominje se u turskim defterima kao manastir Svetog Nikole u Potočcu u Levačkoj nahiji. U defteru iz 16. veka vidimo da u manastiru borave dva monaha, koji su danak od 100 akči plaćali odsekom. Na prostoru Temnića u vreme osmanskih osvajanja postojala su dva manastira: Sveti Nikola u Svojnovu i manastir koji se nalazio na mestu današnje crkve Svete Nedelje u Potočcu. Nedaleko od manastira Svojnovo nalaze se temelji jedne manje crkvice. Najverovatnije je reč o isposnici manastira Svetog Nikole, u kojoj su se podvizavali monasi još u srednjem veku.

Početkom 17. veka selo Varvarin sa selištem Vrankovo pripadalo je vakufu velikog vezira Lala Mehmed- paše Sokolovića (1604- 1606), bratučeda slavnog Mehmed- paše Sokolovića. Ovaj vakuf (posed) činila su i okolna sela sa Dolnjim Potočcem sa manastirom. Reč je o današnjem selu Svojnovo i manastiru Svetoga Nikole. Dakle, početkom 17. veka manastir još uvek nije zapusteo.

Tokom Kočine krajine manastir je potpuno uništen. Prema predanju, kada je Karađorđeva vojska zanoćila na mestu porušene crkve, Voždu se u snu javio Sveti Nikola i rekao mu da na tom mestu ponovo podigne crkvu i posveti je njemu. Tako je i bilo. Manastir je obnovljen i osvećen „za vlade Vožda Karađorđa“, 8. decembra 1812. godine. Joakim Vujić piše da je crkva stradala kada je ugušen Prvi srpski ustanak, a Karađorđe sa ostalim vojvodama bio prinuđen da se povuče u Austriju, 1813. godine. Moguće da je stradala i tokom borbi koje su ovde vođene 1815, kada je knez Miloš Obrenović podigao Drugi srpski ustanak.

Prvi opis manastira Svetog Nikole dao je Joakim Vujić. Iz njegovih beležaka saznajemo da su hram Turci gotovo sasvim porušili, a da ga je ponovo obnovio knez Mileta Radojković, veliki serdar Rasinski. On je izgradio današnju crkvu i stari konak. U vreme vladavine kneza Miloša manastir Svojnovo bio je parohijska crkva. U njoj su boravila dva sveštenika. Na osnovu popisa crkava iz 1867. i 1869. saznajemo da su pri svojnovačkoj crkvi u to vreme bile dve parohije, Obreška i Potočka. Dućandžijski kalfa iz Svojnova, Mijat Petrović priložio je krajem 1870. godine crkvi svojnovačkoj Jevanđelje za pokoj duše svoje majke Stanojke.

Crkva Svetog Nikole ponovo je postala manastir odlukom tadašnjeg Episkopa šumadijskog Valerijana, 1956. godine. Nastojatelj manastira Jošanice, otac Hristifor Obradović obnovio je manastir Svetog Nikole u Svojnovu, sredstvima tek obnovljenog manastira Jošanice. Prvi starešina manastira bio je Danilo Radojević, rodom iz Bošnjana. Iguman Danilo upravljao je manastirom sve do svoje smrti, 1977. godine.

Od 1991. manastir je ženski. Već više od 30 godina manastirom upravlja igumanija Tavita (Milosavljević). Episkop šumadijski Sava je 20. septembra 1992. osveštao temelje novog manastirskog konaka, koji je završen 1997. Zalaganjem Episkopa Save manastir Svetog Nikole je u potpunosti obnovljen. Urađen je novi ikonostas, uređena porta, sagrađen novi konak, dve stambene zgrade i sporedni ekonomski objekti.

Episkop šumadijski Jovan je leta 2006. zamonašio po činu velike shime monahinju Iraidu (Milisavljević), a po činu male shime monahinju Tavitu (Milosavljević) iz Kruševca, nastojateljicu manastira i iskušenicu Radovanku (Dinić). Dao je blagoslov za iksušeništvo sestri Vesni Kovačević.

U neposrednoj blizini manastira nalaze se izvori lekovite vode. Jedan od njih leči očne bolesti, a drugi pomaže kod svih bolesti.
Sveta Liturgija služi se u manastiru nedeljom i praznikom. Manastirska slava obeležava se 21. septembra na Malu Gospojinu i 19. decembra na praznik Svetog Nikole.

Manastir Svetog Nikole u Svojnovu predstavlja nepokretno kulturno dobro i pod zaštitom je države kao spomenik kulture od izuzetnog značaja.

Ognjen Milićević