Manastir Svetog Nikole u Braljini: Stopama svetih predaka

Nedaleko od Stalaća, u srcu Mojsinjske Svete Gore, na desnoj obali Južne Morave, u blizini sela Braljina, nalazi se Manastir Svetog Nikole.  Crkva se po prvi put u istorijskim izvorima pominje u Ravaničkoj povelji, 1377. godine. Po predanju i beleškama putopisaca (Feliks Kanic) ova svetinja je, za vreme Turaka, jedina ostala očuvana. Ovde su tada živela dva monaha koji su plaćali harač (porez) i davali deo imetka Turcima, da ne bi skrnavili crkvu

Piše: Ognjen Milićević

Njen današnji izgled je plod obnove koju su preduzeli parohijani 1820. godine, o čemu svedoči natpis sveštenika Nikole Popovića na zapadnoj fasadi, postavljen 1907. godine. Hram je ponovo obnovljen 2007. godine

Mojsinje – kolevka hrišćanstva

Uprkos tome što okolina Kruševca nije dovoljno arheološki istražena, na osnovu arheoloških artefakata može se argumentovano pretpostaviti da je život na ovim prostorima bio veoma intenzivan još od praistorije.

Najranije tragove hrišćanstva nalazimo na području gde su se sastajale rimske provincije Prva Mezija, Dardanija i Mediteranska Dakija. Ova oblast je bila pogodna za razvoj poljoprivrede i rudarstva koji su predstavljali značajne resurse privrednog napretka i uzrok stacioniranja rimskih trupa upravo na takvom tlu. Uporedo sa širenjem hrišćanstva uspostavljaju se i centri novoustanovljene vere, tako da već u 4. veku, svoje episkope imaju gradovi Mezije Prime: Horeum Margi, Viminacijum i Singidunum, Mediteranske Dakije: Nais i Racijarija i Dardanije: Skupi i Ulpijana.

Izvesno je, da je monaha-isposnika bilo u ovim krajevima već u 6. veku, a sigurno i ranije. Na prostoru od Niša do Ćuprije, najpovoljnije mesto za život monaha-isposnika, bile su Mojsinjske i Poslonske planine.

O poštovanju pojedinih svetitelja, hodočašću i verskim navikama stanovnika Stalaća svedoči olovna ampula sa predstavama Svete Teodore i Svetog Dimitrija čiji se kult vezuje za Solun. Ampula se čuva u Narodnom muzeju Kruševac.

Po predanju, Stalać je dobio ime po Svetom Teodoru Stratilatu, koji je postradao mučenički u 4. veku za vreme cara Licinija. On se, još od 4. veka, poštovao kao zaštitnik vojnika koji ga prizivaju u pomoć.

U Narodnom muzeju Kruševac čuvaju se ikonice iz Stalaća koje su izrađivane u lokalnim radionicama. Jedna od takvih je i ikonica Svetog Nikole.

Kult Svetog Nikole pripada starim i veoma raširenim kultovima koji su se poštovali u Romejskom carstvu, da bi se potom proširio i na prostor Balkana. Da je u srednjovekovnoj Srbiji gajen poseban pijetet prema Svetom Nikoli, svedoče darovi koje je Stefan Nemanja slao Crkvi Svetog Nikole u Bariju, kao i posveta Crkve koju je Nemanja podigao kod Kuršumlije. Pošto je Sveti Nikola zaštitnik svih ljudi u nevolji i pošto „natkriljuje sve svete, a po nebeskom rangu dolazi odmah iza Bogorodice“, često se prikazuje na ikonicama koje imaju zaštitnu moć.

Osim materijalnih svedočanstava koja potvrđuju prisustvo hrišćana na prostoru Kruševca i šire okoline, narodno predanje jednako rečito potvrđuje tu činjenicu. U kolektivnom pamćenju lokalnog stanovništva vekovima unazad traju kazivanja o Crkvinama, Crkvištima i Molitvama, gde su se meštani okupljali na dan određenog svetitelja. Tako je bilo i na Dubu u Maloj Vrbnici i Nebeskim stolicama.

Manastir Svetog Nikole u Braljini

Hram Svetog Nikole se nalazi na desnoj obali Južne Morave, u neposrednoj blizini železničke pruge, oko dva kilometra od sela Braljina, kad se krene niz Moravu ka Stalaću.

Manastir Svetog Nikole u Braljini i Crkva Svetog Duha u Stalaću, po svom arhitektonskom rešenju pripadaju najkasnije 12. veku. Od crkava pouzdano sagrađenih pre 1389. godine, jedina koja nema trikonhosnu osnovu je upravo Crkva Svetog Nikole u Braljini.

Ne treba isključiti mogućnost da je Manastir Svetog Nikole znatno stariji, što se može pretpostaviti i za nekoliko drugih svetinja podignutih na području Mojsinja i Poslona, kao što su Manastir Svetog Romana i Svetog Nestora, i stara, danas srušena Crkva na đuniskom groblju.

Manastir Svetog Nikole u Braljini se po prvi put u istorijskim izvorima pominje u Povelji kneza Lazara Manastiru Ravanica, 1377. godine. Ona se javlja u oba prepisa Ravaničke povelje- Bolonjskom i Vrdničkom.

Tek u knjizi Olge Zirojević „Crkve i manastiri na podrjučju Pećke patrijaršije do 1683“, nalazimo nove podatke o braljinskoj Crkvi iz osmanskih deftera. I Vladislav Ristić u svom najznačajnijem delu „Moravska arhitektura“, spominje Hram u Braljini.

Na osnovu turskih deftera možemo sa sigurnošću tvrditi da Stalać (i Kruševačka Braljina), za vreme turske vladavine – bar od početka 16. veka, nisu spadali u nahiju Zagrlatu. Kruševačka Braljina, Jakovac i Gaglovo pripadali su kruševačkoj nahiji, a Trubarevo, Đunis i Kaonik Zagrlati.

U osmanskim defterima beleži se redovno Manastir Svetog Nikole kod Braljine. U turskim popisima zabeležen je 1530. godine Manastir Svetog Nikole kod sela Braljina, nahija Petrus, 1530. godine 1575/6, tu živi jedan kaluđer, a prihod iznosi 200 akči, da bi se 1583. i 1584. godine, prihod ovog Manastira popeo na 300 akči.

U Crkvi Svetih Arhanđela u Stalaću, pronađena je ostava sa 24 venecijanska zlatnika iz 17. veka. Ostava mletačkog novca sigurno je skrivena u vreme velikog rata između Turske i Austrije, u periodu povlačenja austrijske vojske između 1688. i 1690.

Skrivanje novca u crkvi je logično s obzirom na vodeću ulogu Srpske pravoslavne crkve tokom rata i njeno sinhronizovano delovanje sa Srpskom „milicijom“. Presudnu reč su imali Patrijarh, mitropoliti i igumani. Venecija je sa Srpskom crkvom održavala prisne, gotovo savezničke odnose još od Kandijskog rata, 1645, kada Balkan postaje poprište ratnih sukoba.

Stalać je nakon mira između velikih sila u Karlovcima 1699, godine, ponovo postao zanimljiv nakon austro- turskog rata 1714- 1718. godine. Novim mirom postignute su i nove granice između Austrije i Turske koje su dosegle Stalać. Na mirovnom kongresu u Požarevcu, 1718, učestvovale su Austrija, Mletačka republika, sa jedne strane i Turska sa druge strane, uz posredništvo Engleske i Holandije. Potpisivanjem ovog mira Austriji je pripala Srbija do Zapadne Morave. Granica je pratila Zapadnu Moravu upravo do visine Manastira Svete Bogorodice u Mrzenici, gde se granica odvajala od toka Zapadne Morave i preko pobrđa Mojsinjskih planina, pored Crkve Svetog Marka i Hrama Svetog Nikole u ataru Braljine, spuštala na Južnu Moravu.

Za potrebe održanja austrijske granice formiran je Stalaćki kapetanat sa sedištem u Stalaću. Kapetanat je brojio stotinu hajduka, koji su držali stražu u čardacima. Čardaci su bili rasporećeni duž granice u okolini Stalaća. Poznato je da je prvi kapetan bio izvesni Andreas Hostinski. Jedan od kapetana Stalaća bio je i Roman Nikolić koji se pominje u molbi za održanje narodnih privilegija iz 1727. godine. Po spisku iz 1739. godine, nakon povlačenja Austrije iz Srbije, u Sremu se iz Stalaćke kompanije nalazilo 34 pešaka i 28 konjanika.

Zbog postojanja velikog broja mirskih sveštenika u Ćićevcu i okolini krajem 18. i početkom 19. veka možemo sa velikom sigurnošću tvrditi da je Crkva bar od poslednjih decenija 18. veka bila pojušča. Nije bilo nijednog drugog hrama u blizini u kome su sveštenici iz Ćićevca, Radoševca i Koševa mogli da služe.

Obnova hrama

Početkom 19. veka Crkva je obnovljena i tom prilikom je dozidana priprata. Mitropolit Mihailo tvrdi da je Crkva obnovljena 1820. troškom parohijana Braljine i Stalaća.

Isti podatak se navodi i u Šematizmu Niške eparhije iz 1899. godine.

O obnovi Crkve svedoči i natpis na spoljnom zapadnom zidu koji glasi: „Crkva Stalaćska hram Svetog Nikole obnovljena 1820. g. troškom parohijana 1907. Sveštenik Nikola Popović.”

O istom pitanju tadašnji namesnik sreza Ražanjskog, protojerej Avram Jovanović iz Velikog Šiljegovca je 1907. godine napisao: „Crkva braljinska je bila od Turaka razrušena, samo je gornji kraj u celosti ostao. Parohijani su po oslobođenju donji kraj dozidali, ali su svod daskama obšili koje je sada sipac iskvario i gotove su da padnu, a tako isto i crkva je na sredini pukla. Ako se ova crkva što pre ne opravi ona će postati neupotrebljiva,zato sam naredio svešteniku i tutorima da zovnu inžinjera da crkvu pregleda i načini predračun koliko će opravka koštati kako bi predračun poslali duhovnom sudu na odobrenje. Crkva ima kod uprave fondova gotovog novca na 8.000 dinara.”

Komisija koja je obilazila crkve i manastire 1836. godine navodi da je Crkva obnovljena 1826. godine. Zbog situacije u Kruševačkom sandžaku 1820. godine vrlo je mala verovatnoća da je Crkva obnovljena te godine. Na osnovu prilično pouzdanih izvora, možemo sa relativno velikom sigurnošću tvrditi da su na ovom prostoru najpre obnovljeni Hramovi Sveta Petka Izvorska, Sveta Petka Trnjanska kao i Sveti Nikola u Velikoj Vrbnici, pa tek onda Sveti Arhanđeo u Crkvini kod Kaonika i Sveti Nikola Braljinski.

Povod za obnovu Crkve u Braljini najverovatnije je bio katastrofalni zemljotres koji je pogodio ovaj kraj između 1821. i 1828. godine.

Iz prepiske stanovništva ovih krajeva sa knjazom Milošem Obrenovićem saznajemo da se zemljotres dogodio pre 1828. godine, ali nije jasno kad tačno. Tada su teško oštećene Crkva Sveta Petka u Trnjanu i Hram Svetog Arhanđela. Vrlo je verovatno da je i Crkva u Braljini pretrpela izvesna oštećenja.

Komisija koja obišla Crkvu 1836. godine je o njoj zabeležila. Manastir se nalazio pored Bugar Morave, blizu sela Braljina. Obnovljen je 1826. godine, a kada je sagrađen komisija nije znala. Crkva je bila mala, sazidana od kamena. Priprata je sagrađena pola od kamena a pola od drveta.

Crkva je imala vrlo veliko pokretno imanje. Od nepokretnog imanja Crkva je imala kuću sa jednom malom sobom, pokrivenu senom, koja se nalazila do Manastira, male košarice do kuće, 50 drveta šljiva, 30 drveta oraha, 5 kosa livade, 15 pluga oraće zemlje i vinograda od 6 motika.

Pri Crkvi Svetog Nikole u Braljini bile su 1836. godine tri parohije radoševačka, ćićevačka i koševska na kojima je ukupno bilo 6 jereja i pored toga jedan kapelan i jedan đakon.

Crkva Svetog Nikole je početkom 1890. dobila, kao dobrovoljni prilog, jevanđelje, Apostol, Prestolni krst, darohranilicu, darak za putir, koplje i svećnjak. Priloge su dali parohijani na čemu su im se javno u Vesniku Srpske pravoslavne crkve zahvalili paroh stalaćki Sava M. Petković i tutori Stevan Đurić i Milorad Jović.

Stalaćka parohija je 1898. obuhvatala sela: Cerovo, Maćiju, Braljinu i Stalać. Parohijska crkva je bila Hram Svetog Nikole u Braljini.

Današnji izgled Crkva je dobila 1826. godine, kada je dozidana nešto šira priprata. Građena je od lomljenog i pritesanog kamena a kupola i svodovi od tesane sige.

Freske su verovatno retuširane prilikom obnove. Najbolje je očuvana figura nepoznatog svetitelja na severnom zidu uz ikonostas. Ova figura kao i drugi vidljivi ostaci fresaka (freska Svetog Nikole), po mišljenju Radomira Stanića, sasvim pouzdano nose obeležje slikarstva druge polovine 14. veka. Moguće je da se znatan deo živopisa još uvek nalazi pod malternim slojem i krečnim namazima.

Danas se ovoj svetinji stara paroh lučinski Dejan Antić. Liturgija se služi nedeljom i praznikom. Manastirska slava obeležava se 19. decembra na praznik Svetog Nikole.

Manastir Svetog Nikole u Braljini predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od velikog značaja.