Manastir Svete Nedelje u Petini

– Svetinja koja pleni svojom skromnošću –

Na desetak kilometara od Kruševca, podno planine Jastrebac, u pitomom selu Petina, pokraj petinske reke Bistrice, nalazi se Manastir Svete Nedelje.

Dugogodišnja arheološka istraživanja tokom druge polovine 20. veka, u prvom redu Narodnog muzeja Kruševac, ali i Arheološkog instituta i Balkanološkog instituta Srpske akademije nauka i umetnosti, iznela su na videlo dokaze o postojanju brojnih naselja u kruševačkom kraju. U pitanju su nalazi iz bronzanog, kao i starijeg i mlađeg gvozdenog doba.

Materijalni ostaci pronađeni na ovim lokalitetima svedoče o kulturi, privredi i stanovništvu koje su Skordisci (Kelti), a zatim i Rimljani, zatekli u kruševačkoj okolini. Praistorijska naselja arheolozi uglavnom nalaze uz Zapadnu Moravu i Rasinu, ali i na položajima smeštenim uz rečice, koje se sa okolnih planina, spuštaju u moravsku dolinu.

Najzanimljivija su moćna praistorijska utvrđenja na ivicama rečnih dolina, sa čijih izvanrednih strateških položaja je vojna aristokratija Tribala, naroda koji je naseljavao Pomoravlje, kontrolisala moravske rečne doline.

Pomoravlje i kruševački kraj, ušlo su u sferu interesa antičkih istoričara još u delu oca istorije Herodota. Centralna Srbija se u delima antičkih istoričara (Strabona, Tita Livija, Plinija Starijeg, Apijana i Diona Kasija) pominje u vezi sa istoriografijom čiji je cilj da opiše nastupanje makedonske države pod vođstvom Filipa II u zemlju Tribala. Poznato je da je i prvi vojni pohod kojeg je vodio Aleksandar Veliki 335. pre Hrista bio uperen protiv Tribala. To potvrđuju i nalazi novca Filipa II i Aleksandra Makedonskog u selu Naupare. Ovo su, do sada, najstariji sačuvani primerci novca koji se čuvaju u Narodnom muzeju Kruševac.

Praistorijski lokalitet pronađen je i na mestu samog Lazarevog grada u Kruševcu, prilikom arheoloških istraživanja od 1961. do 1976. godine. Tom prilikom pronađen je materijal iz bronzanog doba (Vitinska kultura), sloj iz perioda starijeg i mlađeg gvozdenog doba i Starčevačke kulture (oko 6.200 do 5.400 p.n.e). Kod Menzulane je pronađen novčić cara Anastasija I (491- 518), koji je deo stalne postavke u Narodnom muzeju Kruševac.

Brojna praistorijska nalazišta smeštena su uz reku Rasinu, od najstarijih zemljoradničkih neolitskih kultura do gvozdenog doba i to u: Makrešanu, Dedini, Velikom Golovodu, Bukovici, Vitanovcu, Jablanici i Malim Kupcima. Arheolozi Narodnog muzeja u Kruševcu su 2001. u Velikom Golovodu, nedaleko od Lomnice, pronašli arheološki lokalitet sa keramikom iz gvozdenog doba. U selu Naupare pronađena je masivna grivna iz 9. veka pre Hrista.

U ataru sela Petine, na padini levo od obale Petinske reke, otkrivene su dve utvrde iz ranovizantijskog perioda (lokalitet Gradac). Tu je pronađen novac cara Justinijana I, kao i predmeti za svakodnevnu upotrebu, fibule i gvozdeni predmet u vidu koplja, koji se čuva u Narodnom muzeju Kruševac.

Najzanimljiviji nalaz potiče sa lokaliteta Gradac kod crkve svete Petke na Jastrepcu. Na ovom mestu pronađena je ostava od 43 primerka novca iz 4. i 5. veka. Ovaj nalaz ukazuje na posledice prodora Huna 441- 443. godine. Pre najezde Huna, rat koje je sa Gotima vodilo Rimsko carstvo, prouzrokovao je poremećaj snabdevanja novcem na Balkanu. Zato je car Gracijan (rođen u Sirmijumu, današnjoj Sremskoj Mitrovici) posegao za merom kovanja novog tipa novca. U periodu od 378. do 383. kuje se novi tip – REPARATIO REIPVB. Ovim novcem finansirana je odbrana provincija. Pored novca cara Gracijana, Valentinijana II i Teodosija II, na ovom lokalitetu su pronađeni i brojni ostaci materijalne kulture iz kasnoantičkog perioda, kao i fubula tipa Viminacijum. Pojava većeg broja primeraka novca kovanih u periodu od 378. do oko 443. godine, predstavlja retkost u ovom delu Srbije. Može se pretpostaviti da su ranovizantijska utvrđena naselja u Petini i kod Crkve Svete Petke na Jastrepcu, bila i pravi radionički centri, sa kovačkim i drvodeljskim radionicama. Nažalost, mnoga nalazišta uglavnom su još uvek potpuno neistražena, pa se naša znanja svode uglavnom na slučajne pojedinačne nalaze.

U Zdravinju, Kaoniku i Velikom Šiljegovcu pronađeni su nadgrobni spomenici, koji u značajnoj meri upotpunjuju dosadašnja saznanja o srednjovekovnoj istoriji kruševačkog kraja. U Zdravinju je na imanju porodice Gajić, pronađen nadgrobni spomenik iz 1292. godine (doba kralja Milutina). Na njemu je uklesano: „Grob rabe Božije Marije Bogoslave, majke Radoslava Poklairaića i Vladela, preminu godine 6800, meseca jula, 8. dan. Pročitajte, recite večna ti pamjat“. Po priči meštana, na lokalitetu Manastira u Zdravinju, nedaleko od ostataka srednjovekovne nekropole Grobljište, nekada se nalazila crkva, koja je u prošlosti porušena, i od koje danas nema vidljivih tragova, a samo mesto i sada slovi kao kultno. Veliki broj nadgrobnih natpisa na tako malom prostoru, ukazuje na postojanje značajnih manastirskih, crkvenih i prepisivačkih centara tokom srednjeg veka u neposrednoj okolini Kruševca. Tek osmanski defteri Kruševačkog sandžaka iz 16. veka beleže da se u ovoj oblasti nalazilo čak sedam manastira, svakako izgrađenih pre turskog osvajanja, 1453. godine.

Petina je jedno od najstarijih podjastrebačkih sela. Pominje se u Ravaničkoj povelji kneza Lazara i u turskim defterima iz 16. i 17. veka. Po predanju, u Petini su hajdučke harambaše Mitar i Mijat Ponorac srpsku nejač štitili od osmanlijskog zuluma. Preci meštana Petine doselili su se iz Crne Gore i sa Kosova i Metohije, bežeći od Turaka. Legenda kaže da se prvi ovde nastanio Arsenije Veličković. U dvoransku opštinu je 1936. godine stiglo pismo iz Manastira Visoki Dečani. Pitali su da li ima potomaka Arsenija. Javili su da je dogorela sveća u manastiru od voska, što je Arsenije davao, pa su tražili da se obnovi. Arsenije je bio pčelar i u narodu se zadržala priča da su Turci, prolazeći putem, zastajali i pitali šta to bruji u šumi, a bile su to pčele Arsenijeve na mestu zvanom Bečište.

Na mestu Manastira Svete Nedelje, postojala je crkva još u srednjem veku, ali je pred naletima Turaka porušena. Mnogo ljudi u Petini radilo je na otkopavanju temelja za obnovu hrama. Ljubica Nenezić u knjizi „Hram Svete Nedelje u Petini“, beleži priču Novaka Petrovića iz Petine. Kako se u selu obično sve tajne znaju, lepe, a i one druge, već se bilo pročulo da Julka ne može mirno da spava. Julki je dolazilo u snu da na tom mestu postoji crkva koju treba obnoviti. Tog jutra okupili su se mnogi. Kada im je Julka pokazala mesto gde se tad nalazio ogroman grab, počeli su sa kopanjem. Prvo su naišli na običnu zemlju, pa zemlju belu kao kreč, potom na sloj crn kao ugalj i na kraju na sloj pepela. Julka im tada reče da zastanu i pažljivo rukama razgrnu zemlju. Pomno su je svi slušali. Pronašli su krst, koji nije bio gvozden i nije zarđao.

Novak nije znao da kaže ko je pravio staru zgradu crkve, samo se zna da je pravljena od dobrovoljnog priloga naroda posle Drugog svetskog rata. Tu se nalazi i česma koja leči bolesti očiju i nogu. Mnogi su se pomoću nje izlečili. Izdvajamo primer ozdravljenja Vukosave Tomić iz Velikih Kupaca. Ona se mnogo razbolela 1978. godine, lečila se u bolnici, ali ništa nije vredelo. Bolele su je noge i glava sve jače i jače. Ogrešila se o Svetu Nedelju i Svetu Petku. Otišla je u Petinu u Crkvu Svete Nedelje, pomolila se, umila na česmi i ozdravila je.

Nova Crkva Svete Nedelje podignuta je dobrovoljnim prilozima ne samo ljudi iz Petine, već i iz okolnih sela i drugih krajeva. Leta 1991. godine započeti su temelji nove crkve. Prisustvovali su tadašnji predsednik Opštine Kruševac Dragan Jovanović i potpredsednik Miroslav Stefanović. Projekat je uradio, kao svoj prilog, poznati kruševački arhitekta Milan Milanović Miša. Opština Kruševac je dozvolila izgradnju i nije naplatila takse za građevinsku dozvolu. Izgradnju hrama pomogla je Trayal Korporacija i druga preduzeća i ustanove. Inicijatori za izgradnju crkve bili su Slobodan Milošević, tutor i Dragoje Milošević iz Petine. Bilo je i drugih dobrotvora, koji su se rado odazvali i pomogli obnovu svetinje. Na Svete Vrače, 14. novembra 1993. Njegovo Preosveštenstvo Vladika niški Irinej, potonji Patrijarh srpski, obavio je osvećenje krsta u prisustvu brojnih vernika. Svečanosti je prisustvovao tadašnji predsednik SO Kruševac Dragan Jovanović sa saradnicima. Miomir Todorović i Stanoje Bogićević iz Jagodine su u vizantijsko plavoj boji uradili lik Hrista u vrhu kupole, a oslikali su i likove svih 12 apostola. Na zidovima su oslikane freske Svetog Kirika i Julite i Sv. Ilije. Ispred oltara su Sveti Jovan sa desne strane, a Sv. Nikola i Sv. Petka sa druge strane. Freska Svete Nedelja je pored južnih vrata. Zidove krase i likovi drugih svetitelja.

Na praznik Svete Nedelje, 20. jula 1997. osveštan je hram. Svetu arhijerejsku Liturgiju služio je tadašnji Episkop niški Irinej, koji je obavio i čin osvećenja. Posle osvećenja vladika je uručio zahvalnice onima koji su pomogli da se hram sagradi.

Na desetogodišnjicu osvećenja hrama, sazidan je konak i stavljen pod krov. Crkveni sud i Eparhijski upravni odbor Kruševačke Eparhije, 30. maja 2012. doneo je odluku da se osnuje Obitelj Svete Nedelje u Petini – metoh manastira Drenče. Posle više od šest vekova „kraj sela Sezemče i Slatine i reke Lomnice sa svim selima, zaseocima i međama“, kako piše u povelji koju je izdao ktitor Manastira Drenča, monah Dorotej sa sinom Danilom u Žiči, 2. marta 1382. godine, uz saglasnost kneza Lazara i patrijarha Spiridona.

Manastirom upravlja igumanija Mati Kirijakija, a u manastiru boravi i monahinja Anisija. U Hramu se čuva deo moštiju Svete mučenice Nedelje i čestice moštiju drugih svetitelja. Manastirska slava obeležava se 20. jula, na praznik Svete Nedelje i na Preobraženje, 19. avgusta. Seoska slava u Petini obeležava se u junu, na Svetu Trojicu, kada se vrši Litija.

Sveta Liturgija služi se u manastiru svake nedelje i praznika.

Tekst posvećujem svojoj preminuloj baki Ilinki Bogdanović.

Vječnaja pamjat!

Ognjen Milićević