Manastir Strmac- Hram Svetih pravednih Joakima i Ane

– Vekovno duhovno središte i mesto isceljenja –

Nedaleko od puta Kruševac- Brus, u selu Batote, najvećem po prostranstvu u Srbiji, u opštini Brus, smešten u stoletnoj šumi između dve strmine, nalazi se manastir Strmac, posvećen roditeljima Presvete Bogorodice, Svetom Joakimu i Ani. Podignut je na temeljima stare svetinje iz 1313. godine, koja je srušena za vreme Turaka. 

Od davnina je bruski kraj predstavljao kulturni i verski centar. O tome svedoči zaštićeno prirodno dobro na visini od 1450 metara, nedaleko od Brzeća, u nacionalnom parku „Kopaonik“, crkva u steni posvećena Svetom Velikomučeniku Metodiju (episkop grada Patare u Likiji posečen u Halkidi Sirijskoj 311. godine od neznabožaca), svetilište Metođe. Po predanju, potiče iz 3. veka. Na ovom mestu su još stari Rimljani sagradili crkvu u kamenu. O njihovom prisustvu svedoče i obližnji rudnici. Privredni uspon, razvoj rudarstva i prisustvo vojske u antici govore nam da se tada kod nas javlja hrišćanstvo. Ipak, u Srbiji je vrlo malo ranohrišćanskih arheoloških nalaza, jer su hrišćani na ovim prostorima sve do donošenja Milanskog edikta (313.) bili progonjeni i tajno su ispovedali veru. Crkva koja se nalazi u pećini izgrađena je na litici, kako bi ljudi mogli da je posećuju, krijući se od Turaka. Od 1504. godine u crkvi se obeležava praznik Svetog Metodija. Turci su te godine naterali rudare da siđu u rudnik i kopaju. Kada je počelo nevreme, grom je zapalio rudnik i rudari su nastradali. Od tada se obeležava ovaj dan, kako bi zauvek ostali u sećanju. Vekovima unazad, svakog 3. jula, na dan Svetog Metodija, sakuplja se narod na ovom mestu, moli se Bogu i iz slapa vode koji izvire u crkvici nalazi leka raznim bolestima. U blizini svetilišta je i gejzir vodoskok, čija se količina vode i visina menjaju.

U ataru sela Mala Grabovnica, sa leve strane reke Rasine, na brdu Gobelja, pored puta Brus- Kruševac, nalaze se ostaci utvrđenja iz kasnoantičkog perioda. Ovakva dominantna utvrđenja, pored njihove strateške važnosti, možemo povezati sa razvojem rudarstva. Uz komunikaciju, iz pravca Jankove klisure locirano je nekoliko utvrđenja. Tu su kasnoantička i ranovizantijska utvrđenja, Gradište, u selu Puhovac i Ljubincima iz perioda od 4. do 6. veka, kao i Gradište iznad Brzeća i u selu Đerekare, ili Gradac u selu Blaževu, na uzvišenju iznad rudnika Gvozdenac, kod Blažečke reke. Tu su pronađeni fragmenti posuđa i keramike iz 3. ili 4. veka i delovi amfore iz 6. veka. Utvrđenje Gobelja kod Brusa je najverovatnije, sagrađeno u 4. veku, u nemirna vremena, kada je podignut niz sličnih utvrđenja (Koznik). Obnovljeno je u vreme vladavine cara Justinijana I u 6. veku. U utvrđenju se živelo i od 9. do 12. veka, kada je napušteno.

Prilikom rekognisciranja Kopaonika 1984. godine, Narodni muzej Kraljevo je evidentirao crkvine, nekropole, arheometalurške lokalitete i naselja na zapadnoj i istočnoj strani planine. Tada je evidentirano i utvrđenje Gradac u Gornjim Levićima kod Đerekara. Ovde, na nadmorskoj visini od 1.089 metara, pronađen je jedan primerak novčića Konstantina I iz 4. i novčić iz 6. veka. Nakon istraživanja koja je obavio kruševački muzej od 2000. do 2003, utvrđeno je da se ovde živelo od trećeg, pa sve do srednjeg veka. Tu je otkriven oltarski prostor ranohrišćanske bazilike koja je, kao i ona na „Nebeskim stolicama“, sačuvana samo u nižim zonama. Lokalitet „Nebeske stolice“ i „Gradac“ u Gornjim Levićima u hronološkom smislu su identični, a u ekonomskom i duhovnom tesno povezani. Sigurno su se ovde nalazili upravni i duhovni centri.

Nedaleko od Gobelje, nalazi se jedno od najvećih svetilišta u podkopaoničkom kraju, mesto hodočašća, crkva Svete Petke u Maloj Grabovnici, iz 12. veka. Nju svake godine na Veliki Petak pohodi hiljade vernika. Tokom iskopavanja 1995. godine, nađena je rozeta iz 12. veka, grobnica, kao i nekoliko krstova i novčića. Prema projektu arhitekte Mirka Kovačevića, 1996. godine na ovom mestu je izgrađena nova crkva sa zvonikom.

Manastir Strmac podignut je na temeljima starog manastira koji datira iz 1313. godine, vremena vladavine najvećeg zadužbinara dinastije Nemanjića (podigao je 40 manastira), kralja Milutina (1282- 1321). U Srbiju su tada iz Hilandara dolazili obrazovani teolozi. Moguće je da je tada podignut i manastir Strmac, jer je u to vreme osnovano dosta vlastelinskih zadužbina koje se nisu sačuvale.

Pred najezdom Turaka, mnogobrojni kaluđeri iz južnih krajeva (Svete Gore i Sinaja) tražili su utočišta u manastirima na severu. To je vreme masovne imigracije monaštva u Srbiju, koja je naročito pojačana po propasti trnovskog (1393.) i vidinskog carstva (1398.). Usled dolaska ovih kaluđera, manastir Strmac se obogatio i dobio je biblioteku i riznicu. Kako je bio udaljen od glavnih puteva, održao se i posle pada Srbije pod tursku vlast, 1459. Kada se vojska Sulejmana Veličanstvenog, septembra 1566, vraćala iz pohoda posle pada Sigeta, naišla je na ovu svetinju i zapalila je. Tada su se mnogi kaluđeri razbežali, a neki su, skriveni u obližnjim brdima, sagradili docnije manastir Strmac. Legende kažu da je u srednjem veku, u mestu Manastirci na istočnim padinama Kopaonika, postojao nadaleko čuveni muški manastir sa najbrojnijim bratstvom na jugu Srbije, od čak 300 monaha i iskušenika. Posle konačnog osvajanja Toplice 1454. godine, Turci su manastir spalili, a monaško bratstvo utočište je našlo u manastiru Strmac.

Hram Svetog Joakima i Ane u selu Batote obnovljen je 1680. na temeljima starog manastira iz 1313. godine. Svetinja je, po predanju, otkrivena tako što je dečak koji je bolovao od gube (lepre), zaspao pod zovom, i u snu mu se javilo da leži na svetom mestu. Kada se ujutru probudio bio je zdrav. Otišavši svojoj kući u selo Šošiće, sve je ispričao svojim roditeljima i meštanima, koji krenuše da otkopavaju i nalaze krst i temelje crkve. Ktitor hrama nije poznat ali je pouzdano narodna zadužbina. Crkva je mala jednobrodna građevina sa temeljom od kamena.

Tokom posleustaničkih godina, monasi Dimitrije i Ilarion su u manastiru Strmac primali nevoljnike da leče i krepe. Na osnovu dostupnih istorijskih izvora iz 1837. godine saznajemo da su u hramu služili Radojica Milićević, jerej crkve Roždestva Bogorodice Strmoške i Milenko Petrović, jerej strmoški. Priča se da je sveta voda koja izvire u blizini manastira mnogima pomogla: slepi su od nje progledali, nepokretni prohodali, nerotkinje dobijale potomstvo… Više od dva veka dolazili su ljudi u ovu svetinju da nađu spas. A onda se svetinja opet našla u ruševini, ali nije zaboravljena.

Mitropolit Mihailo u svom delu „Pravoslavna srpska crkva u Kraljevini Srbiji“ iz 1895. godine, spominje da je crkva zidana 1865. I podaci Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kraljevo potvrđuju da je Strmac obnovljen upravo u pomenutom periodu.

Strmačka crkva je, sve do 1901. godine, zajedno sa obližnjom dubačkom kapelom pripadala bruskoj parohiji. Arhiepiskop beogradski i mitropolit srpski Inokentije je na ocenu i rešenje Arhijerejskom Saboru dao je predlog namesnika sreza župskog od 1. oktobra iste godine, da se crkva u selu Batote proglasi za manastir. Arhijerejski sabor je razmotrio predlog i doneo odluku 8. oktobra 1901. godine da blagosilja obnavljanje manastira Strmac i ostavio nadležnom arhijereju da se pobrine o njegovom materijalnom opstanku.

Građani Brusa i Lepenca su 1937. godine obrazovali odbor i poveli su akciju obnove manastira Strmac, koji je u međuvremenu zapusteo. Sveti vladika Nikolaj Velimirović posetio je manastir Strmac iste godine. Tu ga je dočekao tadašnji sarešina manastira jeromonah Metodije, koga je vladika proizveo u čin igumana.

Tokom Drugog svetskog rata Strmac je bio ženski manastir pod upravom igumanije Kosijane. U njemu je boravilo 18 monahinja. Nedaleko od manastira, pripadnici Rasinskog korpusa JVuO, pod komandom vojvode Dragutina Keserovića, položili su zakletvu kralju i otadžbini, 20. septembra 1941, na Malu Gospojinu. Spomen ploču na tom mestu postavio je Ravnogorski pokret Aleksandrovac.

Bili su tu i ruski monasi iz valama starog, čiji je otac Flavijan sahranjen u Strmcu. U manastiru je boravio i arhimandrit Danilo Sinko, čiji je životni put oličenje ruske i srpske pravoslavne crkve i naroda u teškim vremenima početka i sredine 20. veka. On je, nakon tragičnih oktobarskih događaja u Rusiji 1917, emigrirao u Srbiju. Koliku je ljubav gajio prema srpskom narodu i crkvi može se videti iz toga što je Liturgije služio isključivo na srpskom jeziku. On je u Srbiju doneo ikonu Uspenija Presvete Bogorodice, simbol Kijevo- pečerske lavre. Duhovnik manastira Strmac postaje 1930. godine, kasnije odlazi u manastir Uspenija Presvete Bogorodice u selu Veta kod Niša, gde ostaje do smrti. Danilo Sinko iza sebe je ostavio dva izuzetna duhovnika, koji su nastavili njegov misionarski rad u najtežim uslovima komunizma. To su arhimadrit Julijan, starešina manastira Studenice, Rače i Vujina kod Čačka i arhimandrit Domentijan, iguman manastira Divljane, Naupare i Svetog Romana.

Manastir Strmac ranije je pripadao niškoj Eparhiji, od 1935. Eparhiji žičkoj, a sada pripada Eparhiji kruševačkoj. Od 1949. godine manastir je muški.

Mnogi hodočasnici pohode manastir u svako doba godine. Veruje se da su molitve najdelotvornije na Malu Gospojinu- 21. septembra i na praznik Svetog Joakima i Ane- 22. septembra. Veliki broj vernika dolazi i na praznik Svetog Ilije, 2. avgusta. Manastirski kompleks se sastoji od crkve posvećene roditeljima Presvete Bogorodice i dve zgrade konaka. Blagoslovom Njegovog Visokopreosveštenstva, arhiepiskopa i mitropolita kruševačkog Davida, starešina manastira je jeromonah Damaskin.

Manastir je poznat kao celebni i dosta ljudi dolazi nedeljom i praznicima da im se čita molitva za zdravlje. Bračni parovi koji nemaju dece dolaze u svetinju kako bi dobili grožđe sa loze Svetog Simeona iz Hilandara. U prelepom okruženju stoletnih stabala, uz žubor dva potoka koji okružuju manastir, oko crkve je uređen prostor koji vernicima pruža duševni mir i spokojstvo koje se ovde oseća na svakom koraku.

Strmac je jedno vreme bio isposnica manastira Studenice, a povezuje ih ista slava- Mala Gospojina. Manastir slavi i Svetog Joakima i Anu i Svetog Iliju. Liturgija se služi nedeljom i praznikom.

Ognjen Milićević

Foto: Fejsbuk stranica Putevima pravoslavlja i portal RTV Brus