Manastir Prepodobne Mati Paraskeve na Dubu

– Najstarija svetinja u Rasinskom okrugu –

U Maloj Vrbnici, nedaleko od Kruševca, na uzvišenju odakle se pruža prelep pogled na Župu, Kopaonik i Kruševac, nalazi se manastir Svete Petke. Hram je podignut na temeljima ranohrišćanske crkve sa kraja 5. i početka 6. veka. Sa lokalitetom na Dubu stručnjaci povezuju i ranohrišćansku crkvu posvećenu Svetom Velikomučeniku Prokopiju, na lokalitetu „Nebeske stolice“ na Kopaoniku. Pripada Eparhiji kruševačkoj.

Svetinja je posvećena Svetoj Petki. Kako piše blaženopočivši Mitropolit Amfilohije u članku „Sveta Petka- miomirisni cvijet pustinje“, ona je još kao mlada, svo biće svoje, i telo i dušu, i mladost i lepotu, prinela na dar Bogu, dobivši od njega mnogo više od „sto puta toliko“. To nije učinila javno, pred licem celog sveta, da dobije pohvalu od ljudi, nego u tajnosti, živeći godinama nepoznata, sa vetrovima i pticama, u pustoši balkanskih zabiti. Tu se radi podvizavanja povukla iz svog rodnog Epivata, nedaleko od Carigrada. Živela je u drugoj polovini 10. i početkom 11. veka. Bila je srpskog porekla.

Njoj je u našem narodu posvećeno oko 240 poznatih parohijskih i manastirskih crkava. Poslednji srpski despoti su mnoge hramove posvetili Svetiteljki, od despot Stefanove crkve Svete Petke u Donjem beogradskom gradu (crkva Ružica na Kalemegdanu), do Feneka Prepodbne majke Angeline i Petkovice fruškogorske Prepodobne Jelisavete Štiljanović.

Potresno je svedočanstvo Grigorija Camblaka, kako su dve udovice, kneginja Milica i Jefimija „u mnogim rečima i stvarima premudre“, uz pomoć Miličine kćeri Olivere, koja se za spas naroda i otačastva žrtvovala udajom za Bajazita, izmolile ovu hrišćansku svetinju od sultana. Kako svedoči Camblak, kada su došle k njemu, Bajazit je upitao Milicu koju da joj milost, kao Oliverinoj majci učini, a ona mu je odgovorila da joj pokloni mošti Svete Petke. Na to se Turčin začudi: „Šta će ti samo suhe kosti? Ja sam mislio da ćeš mi zlato tražiti…“ Ali moćni sultan nije mogao znati da ona i jeste tražila zlato, zlato Duhom Svetim žeženo. Te 1398. trudom kneginje Milice i Jefimije mošti su prenesene u Srbiju. Tako se „sva slava Petkina uze Bugarskoj i podade zemlji Srpskoj“. Nalazile su se u crkvi Lazarici u Kruševcu do 1404. Kada je despot Stefan proglasio Beograd za prestonicu, preneo je mošti Svete Petke prvo u Uspensku crkvu, a 1417. u kapelu posvećenu ovoj svetiteljki na Kalemegdanu. U kapeli je potekao čudotvorni izvor isceliteljske vode, koji postoji i danas. Sada se mošti nalaze u rumunskom gradu Jaši, u hramu Sveta Tri Jerarha.

O korenima hrišćanstva u Srbiji svedoče ranohrišćanski mučenici iz prvih vekova, među kojima su Sveti Flor i Lavr, postradali u 2. veku iz Ulpijane (Lipljana) kod Gračanice. Tu su i Sveti mučenik Erazmo Ohridski, Sveti Irinej episkop Sremski, Sveta mučenica Anastasija, Sveti Dimitrije Sremski, Sveti Sinerot, Sveti Ermil i Stratonik, kao i Sveti Nikita Remezijanski, episkop grada Remezijane (danas Bela Palanka).

Na osnovu arheoloških nalaza može se zaključiti da se život u centralnoj Srbiji u tom periodu intenzivirao. Privredni uspon, razvoj rudarstva i prisustvo vojske navodi na zaključak da se u takvim okolnostima kod nas pojavljuje hrišćanstvo već u 3. veku, a možda i ranije. U 4. veku, svoje episkope imaju gradovi Horeum Margi (Ćuprija), Viminacijum (Kostolac), Singidunum (Beograd), Nais (Niš), Skupi (Skoplje), Ulpijana (Lipljan)…

Na prvom Vaseljenskom saboru u Nikeji, 325. godine, kao predstavnici Dardanije (veliki deo današnje južne Srbije, Makedonije i Kosova i Metohije), učestvuju episkopi Dakos iz Skupija (Skoplja) i Bavdij iz Stobija (tada sedištu provincije Makedonije i mestu iz kojeg je car Teodosije I 388. godine doneo zakon protiv jeresi).

Za razliku od oblasti Stare Raške, na području centralne Srbije (naročito u Rasinskom okrugu) postoje mnoga neistražena crkvišta i crkve, posebno u okviru evidentiranih ranohrišćanskih utvrđenja, koja su tek sporadično ispitivana. Starija literatura pominje ostatke crkava kao što su ona u Županjevcu ili u Donjem Dubiču u Levču. Zanimljivi su i neispitani lokaliteti, kao što su crkva Svetog Nikole pored „Gradišta“ u Puhovcu ili ostaci temelja nekog objekta podno „Gradišta“ u Trnavcima u Župi aleksandrovačkoj.

Neistražena su i crkvišta kod crkve „Vidovača“, pored „Gradišta“ u Dupcima, Svete Petke pored „Gradca“ u selu Buci, Svetog Arhanđela pored „Gradca“ u Petini, Svetog Jovana u Porodinu i Svetog Jovana pored „Gradišta“ pod Jastrebcom. I u Kruševcu na prostoru Lazarevog grada postojalo je utvrđenje iz ranovizantijskog perioda. Tu je postojalo naselje još u praistoriji.

Tokom iskopavanja 1961-2. u Lazarevom gradu pronađeni su ostaci manje građevine sa brodovima iz 3. ili 4. veka. Na tom mestu podignut je Sokolski dom 1927. godine, a sada je tu spomenik knezu Lazaru. Najverovatnije je reč o apsidi crkvenog objekta. Oko nje je sigurno bila formirana i nekropola (groblje). Ostaci objekta vidljivi su i danas. Moguće je da je kamen sa ovog crkvenog objekta korišćen za zidanje crkve Lazarice. Iz 9. veka potiču i manastir Svetog Romana i Svetog Nestora u Vitkovcu. Po predanju, Roman i Nestor Sinait bili su učenici Svetog Klimenta Ohridskog, a došli su u Srbiju zajedno sa Joakimom Osogovskim, Jovanom Rilskim, Gavrilom Lesnovskim i Prohorom Pčinjskim, 888. godine.

Na mestu gde se nalazi manastir Svete Petke, na nadmorskoj visini od 550 metara, u selu Mala Vrbnica, ekipa Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva obavila je zaštitna arheološka istraživanja, koja su imala za cilj da obezbede uslove za podizanje nove crkve na starom kultnom mestu. Tom prilikom, na ovom dominantnom uzvišenju koje kontroliše komunikacije, a one vode od rudonosne kopaoničke oblasti u dolinu reke Rasine i Pomoravlja, otkrivena je jednobrodna bazilika sa polukružnom apsidom i fragmenti kamene dekorativne plastike iz ranohrišćanskog perioda (5. ili 6. vek). Na njima su vidljivi različiti motivi, među kojima se ističu motiv ribe i krsta. U hrišćanskom poimanju sveta riba kao simbol i znak prepoznavanja među vernicima predstavlja Hrista i svakog hrišćanina ponaosob. Život na Dubu se nije završio u ranovizantijskom periodu, o čemu svedoče nalalzi naušnice iz 11- 12. veka, prstenja iz 15- 16. veka i krsta iz 1812. godine.

Sa lokalitetom na Dubu, stručnjaci povezuju ranohrišćansku crkvu iz 3. ili 4. veka posvećenu Svetom Prokopiju, otkrivenu na lokalitetu „Nebeske stolice“, koji se nalazi neposredno ispod Pančićevog vrha na Kopaoniku (na nadmorskoj visini od 1800 metara). Lokalitet je nazvan po poetičnom toponimu „Nebeske stolice“, koji je dobio ime po stenju koje dominira okolinom.

Davne 1895. godine ono je inspirisalo slavnog vojvodu Živojina Mišića da ga tako imenuje. Uprkos tome što su ostaci sakralne građevine vekovima bili zatrpani, u kolektivnom pamćenju kopaoničkog stanovništva ostalo je sećanje na „Crkvinu Svetog Prokopija“, koja se na dan kada se proslavlja ovaj Velikomučenik Hristov i zaštitnik rudara (8. juli), svake godine pohodi sa svećama u rukama. Arheološka istraživanja koja traju od 1998. godine posvedočila su verovanje da „Crkvina“ čuva ostatke „stare crkve“. Sudeći prema očuvanim ostacima, crkva je nekada bila oslikana.

U okviru kompleksa na „Nebeskim stolicama“ otkrivena je starija faza življenja, potvrđena pronalaskom građevina u okviru kojih je pronađen novac rimskih careva iz 3. i 4. veka, i fragmenti kermaičkih i staklenih posuda, kao i fibule iz druge polovine 4. veka. Sve ove činjenice navode na zaključak da se na ovom lokalitetu živelo od 3. do 6. veka. Na osnovu dosadašnjih istraživanja može se reći da se na „Nebeskim stolicama“ nalazio važan kultni centar, koji je svojim položajem na vrhu planine još više isticao svoj značaj. Naselje je bilo smešteno nešto niže, južno od lokaliteta, na brdu Čučaica, gde su još uvek vidljivi ostaci neistraženog utvrđenja. Podni mozaik pronađen na temeljima ranohrišćanske bazilike sa lokaliteta „Nebeske stolice” čuva se u Narodnom muzeju Kruševac.

Pre sto godina, Sibin Miletić je sanjao da je na mestu sadašnjeg manastira Svete Petke u Maloj Vrbnici postojala crkva. Molio je starac meštane da mu pomognu u otkopavanju, ali uzalud. Posla se prihvatio samo njegov unuk sa kojim je posle dugo vremena i puno rada otkrio temelje crkve i krst. Od tada narod dolazi u ovu crkvu, koju Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva obilazi i beleži, 1968. godine.

Skoro dvadeset godina kasnije, u Maloj Vrbnici je 1987. godine formiran crkveni odbor na čelu sa Ivom Vučkovićem. Prva istraživanja vršena su od prvog do 29. jula 1998. godine, kada su otkriveni temelji jednobrodne crkve. Tu, na starim temeljima, podignuta je crkva Svete Petke. Prva Liturgija služena je 2004. godine.

Poštujući svetost mesta, kolektivno pamćenje i uslove službe zaštite, meštani Male Vrbnice, Botunje, Šljivova i Parčina su na temeljima ranohrišćanske crkve, podigli novu crkvu Svete Petke na Dubu. Danas je ova svetinja mesto okupljanja velikog broja vernika iz Aleksandrovca, Brusa i okoline koji na Veliki petak i praznik svete Petke pohode ovu svetinju.

Proleća 2018. godine, blagoslovom Episkopa kruševačkog Gospodina Davida ova crkva postaje manastir. U njoj od tada boravi jedan monah. Iste godine u porti crkve Svete Petke na Dubu posađena su dva kalema hilandarske loze.

Majušni kameni hram posvećen Svetoj Petki je izgrađen među visokim borovim i hrastovim stablima na jednom od najlepših vidikovaca u Župi. Pored crkve se nalazi konak sa gostionicom i izvor Svete Petke. Ceo kompleks odiše neuobičajenom lepotom i nezaobilazna je stanica u turističkom obilasku Župe. Veliki broj hodočasnika iz cele zemlje posećuje ovu svetinju. Manastirska slava obeležava se 27. oktobra. Sveta Liturgija služi se u manastiru nedeljom i praznikom.

Molitvama Presvete Vladičice naše Bogorodice, Sveta Petko, Božija Svetiteljko, moli Boga za nas.

Ognjen Milićević