Manastir Pleš – Hram Svetih mučenika Kozme i Damjana

Na periferiji sela Pleš, nedaleko od gornjeg toka reke Rasine, u opštini Aleksandrovac, nalazi se manastir Pleš, posvećen Svetim mučenicima, besrebrenicima, lekarima i čudotvorcima Kozmi i Damjanu. Oni su imali veliku blagodat od Boga da leče ljude i životinje od svake bolesti i muke, i to obično polaganjem ruku. Za svoj trud nisu tražili nikakve nagrade, samosu zahtevali od bolesnika da veruju u Hrista Gospoda. Manastir je sagrađen između 1996. i 2003. godine na mestu na kome je, po predanju, postojala bogomolja čija se izgradnja pripisuje Nemanjićima. Vrlo je moguće da je ktitor ove svetinje kralj Uroš I (1243- 1276).

Ovaj predeo je od davnina bio bogat rudama. Sa obe strane strane reke Rasine, na toponimu Ispiralište zlata podno Koznika, pronađeni su tragovi rudarenja. Reka Rasina je od davnina nosila samorodno zlato do koga se dolazilo ispiranjem zlatonosnog nanosa. Postoje i pretpostavke da su se uz Rasinu nalazile rudarske topionice srebra i olova.

Župa je kraj sa vrlo bogatom istorijom. Najstariji trag naseljavanja ovog područja uočen je na lokalitetu Vitkovo ili Vitkovačko polje. Profesor istorije Miloslav Bondžić, sredinom 60- ih godina arheolozima Narodnog muzeja Kruševac ukazao je na postojanje ovog nalazišta. Nakon dugogodišnjih istraživanja, ovde je pronađeno naselje koje potiče iz perioda Vinčanske kulture (od 5.500 do 4.500 p.n.e). Vitkovo je svetskoj naučnoj javnosti postalo poznato nakon pronalaženja velikog broja keramičkih statueta različitog oblika i položaja. Na ovom lokalitetu pronađen je najveći broj figurina i statueta u Srbiji, koje su sada deo stalne postavke Narodnog muzeja Kruševac. Najreprezentativniji primerci imena su dobili 1991. na izložbi u Nici: Lady of Aleksandrovac, Venus de Župa, Madame de Vitkovo i Madame de Venčac.

Nedaleko od Ljubinaca, u selu Trnavci, na brdu Gradište i danas su vidljivi ostaci kasnoantičkog utvrđenja. U selu Dobroljupcima, u dolini reke Vratarnice, postoji mesto koje meštani nazivaju Katakombe. Po rečima meštana, na tom mestu se nekada videla velika prostorija, verovatno podrumska. U blizini objekta meštani su nailazili na ulomke grnčarije. Nažalost, o ovom lokalitetu ne možemo ništa više reći jer je neophodno izvršiti dalja istraživanja.

U donjem delu Župe, u selu Ljubinci nalazi se još jedno utvrđeno naselje pod imenom Gradište. Sa ovog lokaliteta potiče veliki broj ulomaka keramike iz perioda bronzanog i gvozdenog doba, antike i srednjeg veka. Ovde je pronađen ranovizantijski amforoidni krčag i novac rimskog cara Filipa I Arabljanina (244- 249), kovnica Viminacijum. Ovaj nalaz danas se čuva u zbirci Zavičajnog muzeja Župe u Aleksandrovcu. Narodni muzej Kruševac poseduje slučajne nalaze sa ovog lokaliteta: pojasni jezičak i kopču od bronze. Na oko 200 metara zapadno od ovog utvrđenja, na mestu zvanom Ograđe, nalaze se ostaci dva zida nekog objekta. Ovo mesto je u selu poznato kao Crkva ili Crkvište, a priča se da je postojalo i groblje na ovom mestu. Moguće da je reč o podgrađu pomenutog utvrđenja.

Iz navedenih podataka može se jasno videti koliko je na području Župe bio buran život tokom kasne antike i ranog srednjeg veka (4- 6. vek). U tom periodu, na teritoriji Balkana, na uzvišenjima i strateški pogodnim mestima niče mnoštvo utvrđenja. Naročito je vladavina cara Justinijana I (527- 565), koji je bio rodom iz okoline Lebana, ostala upamćena kao epoha velikih graditeljskih poduhvata. Car Justinijan je organizovao veliku obnovu i izgradnju novih utvrđenja tokom 6. veka na čitavoj teritoriji prefekture Ilirik. Kako Prokopije piše, u oblasti severno od Dardanije (danas Kosovo i Metohija) obnovljeno je u tom periodu i podignuto 138 utvrđenja, mada se na osnovu dosadašnjih istraživanja slobodno može reći da ih je bilo i više. To nisu bile samo važne vojne i strateške tačke, već naselja koja su gotovo uvek podizana uz plodne rečne doline. U nesigurnom periodu kasne antike život se selio iz dolina u brda, pa su čitava naselja bila smeštena unutar utvrđenja.

U tom periodu izgrađen je i neosvojivi grad Koznik, smešten na kupastom uzvišenju nadomak Rasine. Čuveni putopisac Feliks Kanic putujući kroz ovaj kraj početkom 20. veka zabeležio je legendu da se kamen za izgradnju utvrđenja zbog strmine i nepristupačnosti dovlačio na kozama, pa otuda i naziv tvrđave- Koznik. U narodu poznat pod nazivom Jerinin grad. Koznikom je gospodario vlastelin despota Stefana Lazarevića Radič Postupović (u narodnoj pesmi opevan kao Oblačić Rade ili Rajko od Rasine). Po predanju gradio ga je majstor Najdan. Grad, smešten na nepristupačnom uzvišenju (920 metara nadmorske visine), dominirao je rekom Rasinom i širom okolinom i kontrolisao glavni put koji je iz tadašnje prestonice Kruševca vodio na Kosovo i Metohiju. U podgrađu utvrđenja pronađena je kamena plastika koja je pripadala nekoj crkvi, čija tačna lokacija nam nije poznata. Pored ulomaka grnčarije, kamenih đuladi, delova oklopa i drugih nalaza, u Kozniku je pronađeno i 2.275 strelica malih dimenzija od kovanog gvožđa. Svi ovi nalazi, arhitektura, blizina kopaoničkih rudnika i dominantan položaj upućuju na činjenicu da je Koznik bio vrlo značajno utvrđeno naselje tokom ranog i kasnog srednjeg veka.

Prilikom arheoloških istraživanja 1992. u selu Garevina, na uzvišenju Perunikina voda ili Crkvište pronađena je monumentalna kamena krstionica. Na crkvini zvanoj Aranđelovica u centru sela Boturići, pored novije crkve uočeni su delovi srednjovekovne kamene plastike, slične onima u Milentiji i tragovi nekog većeg objekta. U ataru istog sela, na desnoj obali Rasine, nalaze se ostaci većeg objekta zaraslog u gusti šiprag. Meštani ove ostatke nazivaju crkva Uroševica. Manji istraživački radovi na ovom lokalitetu vršeni su početkom novembra 1993. u organizaciji Centra za arheološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu i Zavičajnog muzeja Župe u Aleksandrovcu. Istraživanjem je rukovodio arheolog Dušan Mrkobrad. U neposrednoj blizini Uroševice, uz strmu padinu južno od crkve, pronađene su kvadratne opeke kojima je bio patosan pod velike građevine sa više prostorija. Ovo je jako važan podatak za buduća istraživanja Uroševice. Ovaj objekat je najverovatnije u vezi sa pomenutom crkvom i gradom Koznikom, koji se nalazi u neposrednoj blizini.

U selu Pleš, na arheološkom lokalitetu Jablanica pronađeni su ostaci manjeg antičkog kupatila iz 3. ili 4. veka, koje je imalo podni sistem grejanja- hipokaust. Arheolozi kraljevačkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture na ovom lokalitetu pronašli su novčić rimskog cara Aurelijana iz 3. veka. Utvrđeno je da je ovaj objekat bio deo većeg građevinskog kompleksa, antičkog poljskog imanja ili naselja. Ostaci svedoče o povezanosti stanovnika ovog kraja sa rudarstvom i metalurgijom, dvema privrednim granama koje su na ovom prostoru bile veoma razvijene tokom kasnoantičkog perioda i srednjeg veka. Nedaleko od lokaliteta meštani Pleša grade crkvu brvnaru na starom kultnom mestu na kom se u još u srednjem veku nalazila crkva posvećena Svetom Iliji.

Manastir svetog Kozme i Damjana u selu Pleš podignut je u 13. veku. Po predanju, podigao ga je neko od pripadnika dinastije Nemanjića, možda baš kralj Uroš I koji je u ovom kraju posedovao dosta rudnika. Obnovio ga je u 15. veku vlastelin Radič Postupović, gospodar Koznika. Prema predanju, manastir je bio aktivan do 1901. godine, kada je velika poplava znatno oštetila manastirski konak, pomoćne objekte i crkvu, i samim tim isključila svaku mogućnost da monaštvo nastavi život u ovoj svetinji. Bila su to teška vremena, pa je monaštvo moralo da se premesti u drugi manastir, zbog nemogućnosti da se oštećeno popravi.

Nakon toga Pleš je dugi niz godina bio bez svetinje, sve do 1939. Godine, kada su seljani podigli manju crkvu. Tada su, na porušenim temeljima prvobitne crkve, meštani sela Pleš na čelu sa deda Rajkom Kovačevićem sazidali nov hram. Podigli su nisku crkvu od kamena, pokrivenu crepom „na dve vode“, da bi im nova bogomolja služila za verske potrebe i okupljanja na saborima za Mladence 22. maja i za Duhove, kada je litija sela. Tačno 102 godine je ovaj manastir bio bez monaštva, ali pod stalnim starateljstvom nadležnih paroha, sveštenika koji su služili u njemu nekoliko puta godišnje i tu pričešćivali narod u onim vremenima bezbožništva komunističke vladavine.

Godine 1996. među meštanima se ponovo javila želja da se hram obnovi jer je krov pokriven crepom potpuno propao. Osnovan je crkveni građevinski odbor po blagoslovu episkopa žičkog Stefana, urađen je predlog nacrta kako će izgledati nova crkva na osnovama stare i otpočeti su radovi. Na staroj crkvi sklonjen je krov sa crepom i dozidana je kupola sa malim zvonikom u sklopu crkve. Dug je spisak priložnika koji su pomogli obnovu svetinje. U sklopu manastira 2003. godine sazidan je konak sa svim potrebnim prostorijama.

Osvećenje crkve i konaka obavljeno je 2003. godine. Iste godine, u septembru je u Pleš iz manastira Studenice došlo tročlano bratstvo na čelu sa jeromonahom Damaskinom (sadašnjim igumanom) i započelo monaški život u ovoj svetinji na radost svima.

Manastirska slava obeležava se 14. jula. Sveta Liturgija služi se u manastiru nedeljom i praznikom. Manastir je veoma lepo uređen što privlači brojne turiste da ga posete, kao i srednjovekovnu tvrđavu Koznik koja se nalazi u neposrednoj blizini. Pripada Eparhiji kruševačkoj.

Ognjen Milićević