Manastir Ljubostinja – Hram Uspenja Presvete Bogorodice

– Bogu ispevana najlepša pesma na srpskoj zemlji –

Na levoj obali Zapadne Morave, nedaleko od Trstenika, u ataru sela Prnjavor nalazi se manastir Ljubostinja. Pored manastira protiče Ljubostinjska reka koja nikada ne presušuje. Arheološkim istraživanjima utvrđeno je da je život, ne samo u okolini, već i na imanju manastirskom, postojao u kontinuitetu, još od antike. To potvrđuju nalazi rimskog novca (denara) iz 82. godine p.n.e.

Iako formalno nisu objedinjeni u celovitu arheološku skupinu, u uskom krugu oko Ljubostinje, postoji niz lokaliteta koji potiču iz kasnoantičkog (ranohrišćanskog) razdoblja. Na brdu Tatarni, zapadno od manastira, nalaze se ostaci srednjovekovnog grada Grabovca, poznatog kao Jerinin grad, koji je izgrađen u 6. veku u doba cara Justinijana. U blizini manastira nalazi se i arheološki lokalitet Županjevački grad, nekadašnji veliki srednjovekovni dvorski kompleks. Na osnovu arheoloških istraživanja vršenih početkom 21. veka, utvrđeno je da je ovaj grad sagrađen u 14. veku, u okviru kojeg se nalazio i manastir. Severoistočno od hrama, na brdu Kamađore, postoje ostaci jedne crkve koju narod naziva Trebnica. Po predanju, kneginja Milica je ovo zdanje napravila kako bi tu smestila jednog sveštenika, koji bi dolazio u manastir, služio liturgiju, ispovedao monahinje i bio njihov duhovnik. Na Bogdanjskom brdu nalazi se kapela Jug Bogdana (crkvica Svete Petke), Miličinog oca, koji je ovde svraćao kada je obilazio svoje vinograde. Za vreme Prvog svetskog rata iz Zapadne Morave izvirivale su nekakve ruševine. Prilikom vađenja kamena, na tom mestu je otkriven u celosti očuvan ljudski kostur. Prema legendi, bio je to čovek koji je rđavo govorio protiv vlastelina, te je zbog toga kažnjen. U porti manastira nalazi se srednjovekovni bunar, u narodu poznat kao bunar carice Milice.

Ime „Ljubostinja“ nije dato ni po ličnosti, ni po reci ili planini, kao što je to slučaj kod većine naših manastira, nego po izuzetnom doživljaju o kome piše Sevastijan Putnik u brošuri „Manastir Ljubostinja“. O nastanku imena manastira sačuvalo se sledeće predanje. Na mestu na kom se danas nalazi manastir, postojala je crkva Svetog Stefana. Na dan crkvene slave, iz Kruševca je došao na sabor knez Lazar, stari Jug Bogdan sa sinovima i ćerkom Milicom. Tada je došlo do poznanstva između kneza i lepe Milice, koje je dovelo do njihovog braka. Živeći srećno u braku, kneginja se često sećala svog prvog susreta sa knezom kod crkvice Svetog Stefana. Svake godine dolazila je na sabor i crkvi donosila bogate poklone. No, to je nije zadovoljavalo. Želela je da učini nešto veće u znak ljubavi koja se na ovom mestu izrodila. Odlučila je da podigne zadužbinu. Na mestu male crkvice podigla je velelepni hram posvećen Uspenju Presvete Bogorodice, i nazvala ga Ljubostinja.

Kneginja Milica se posle 1392. godine i sama zamonašila, i kao monahinja Jevgenija, potom shimonahinja Jefrosinija, provela poslednje dane u svojoj zadužbini. Tu je i umrla 1405. Sa njom je bila i udovica despota serskog Jovana Uglješe, Jelena, u monaštvu Jefimija. Jelenin se život, prema istorijskim izvorima, donekle može sagledati. Kao kći bratučeda cara Dušana, ćesara Vojihne, provela je detinjstvo, a možda se i rodila u Drami. Bilo je to sredinom 14. veka, kada se car Dušan Silni u Seru proglasio za cara Srba i Grka. Udajom za despota Uglješu Mrnjavčevića postala je despotica i preselila se u Ser koji je u to vreme bio kulturno središte srpske države, koje neguje žive veze sa Svetom Gorom. „U mnogim govorima i stvarima najmudrija“, po rečima Konstantina Filozofa, Jefimija je ostala poznata u srpskoj književnosti po trima svojim pesničkim delima visoke umetničke vrednosti. Na malom diptihu od srebra urezani, sačuvani su stihovi, ispevani u tuzi za sinom jednicem, Uglješom Despotovićem, koji je sahranjen u Hilandaru između 1368. ili 1371. godine. Godine 1398. kneginja Milica sa Jefimijom odlazi u Ser, da od svoga razljućenog zeta Bajazita I izmoli oprost za svog sina Stefana, koji je bio optužen za saradnju sa Ugarima.

Odatle se vraćaju sa obećanjem da će Bajazit oprostiti Stefanu i sa moštima Svete Petke, koje je zatražila i dobila od sultana. Svetiteljkine mošti čuvane su najpre u manastiru Županjevac, da bi potom bile prenete u Ljubostinju. Grigorije Camblak beleži da je prenos moštiju svetice obeležen kao slava vascele Srbije – srpska zemlja našla je bogatstvo nepotrošivo, zaštitnicu srpskog skiptra. Tokom svog boravka u manastiru Ljubostinja, Jefimija je pozlaćenim nitima izvezla Pohvalu knezu Lazaru na pokrovu za knežev ćivot u Ravanici. Mošti kneginje Milice, monahinje Jefimije i mošti njenog sina Stefana Mrnjavčevića, čuvaju se u manastiru.

U svojoj studiji o manastiru Ljubostinji, dr Miodrag Purković tvrdi da je ona podignuta između 1389. i 1405. Manastir niče posle kosovske pogibije, kada su tuga i bol ispunjavali srce i dušu i potisli sećanje na nekadašnje srećne dane. Zato kneginja Milica utehu traži u molitvi i samoći. Manastir Ljubostinja sagrađen je u stilu Moravske škole, koja je ovde, na unikatan način, objedinila uticaje mletačke gotike i islamske arhitekture. Graditelj Ljubostinje, Rade Borović (Rade Neimar), urezao je svoj potpis na pragu ulaza iz priprate u naos. Sagradio je crkvu već uobičajene osnove razvijenog trolista. Prostrana priprata hrama se i veličinom i oblikom svodova razlikuje od malih priprata – tremova, sa spratnom konstrukcijom zvonika u Lazarici i Nauparima. Fasada hrama ukrašena je rozetama, kamenim ukrasima u obliku procvetalih ljiljana i drugim cvetnim oblicima koji simbolizuju rajsku vegetaciju, te arhitektonskom dodaju i teološki izraz. Crkvu je oslikao grčki slikar Makarije Zograf, početkom 15. veka. Na freskama se ističe vladarska moć i slava svetorodne dinastije Lazarevića, otkako je patrijarh Danilo III preneo mošti kneza Lazara iz crkve Svetog Spasa u Prištini u Ravanicu 1390. ili 1391. Freske ljubostinjske priprate jasno prikazuju božansko poreklo vlasti despota Stefana, naslednika vladara- svetitelja, koga krunišu anđeli pružajući mu mač u koricama. U želji da prikaže Lazara i Milicu kao poštovane vladare, ravne Nemanjićima, on ih je po starom običaju prikazao pod blagoslovom Hrista, i sa visokim, otvorenim krunama. Jedino Vuk Lazarević nema krunu (u to vreme Vuk se pobunio protiv Stefana i pokušao je da ga, uz pomoć Osmanlija svrgne sa vlasti).

Manastir je prvi put obnovljen 1448. Najstariji poznati iguman bio je Simeon (pominje se 1471. godine). Na osnovu turskog popisa iz 1476/78. saznajemo da je u manastiru boravilo 9 kaluđera. U popisu iz vremena Murata III (1574-1595), piše da su u manastiru boravila četiri kaluđera. Negde u to vreme, 1581. godine pisan je u manastiru jedan minej, trudom igumana Simeona. Na osnovu navedenih podataka možemo zaključiti da manastir nije zapusteo nakon pada Srbije pod tursku vlast, i u njoj je neprekidno vršena služba sve do Velike Seobe Srba 1690. godine. Tada je manastir zapusteo ali je već početkom 17. veka nanovo zaživeo. Iguman Arsenije „Ljubostinjski“ koji je manastirom upravljao od oko 1720. do 1736. bio je jedan od najuglednijih duhovnika svog vremena, kome su na podučavanje dolazili sveštenici i monasi iz svih krajeva Srbije. Godine 1732. počinje sa radom ljubostinjska bogoslovsko – monaška škola, kojom rukovodi Arsenije. On je bio prvi iguman o kome je ostavljeno više zapisa.

Josif Veselić je zabeležio predanje da je izvesni jeromonah Arsenije, oko 1780. počeo da obnavlja manastir, prokrčivši šiblje na krovu oko kubeta na crkvi. Zatim je crkvu pokrio šindrom, očistio njenu unutrašnjost i na mesto vrata postavio „lese“. Arsenije iguman „vtori“, kako stoji na njegovoj nadgrobnoj ploči. Manastir je odigrao veliku ulogu za vreme austro – turskog rata i Kočine krajine (1788-1791). Upravo odavde je srpski narod pozvan na ustanak. Prema nekim izvorima, Koča Anđelković se posle propasti bune sakrio u Ljubostinji. Turci su, iz osvete, opljačkali i zapalili manastir prvih dana maja 1788. Tada je većina originalnih fresaka uništena. Kada je manastir spaljen otkrivena je tajna riznica koja je bila sakrivena u zidu iza ikone, u kojoj je kneginja Milica čuvala svoje blago. Među opljačkanim dragocenostima bila je i kruna kneza Lazara. Turci su je iz Ljubostinje odneli u Istanbul, gde se i danas nalazi. Ubrzo zatim, iguman i kaluđeri napustili su manastir.

Iako je opljačakan još jednom uoči Prvog srpskog ustanka, nije bio dugo bez monaha. U to vreme upravu nad manastirom preuzima ratoborni pop Nastasije „Kazak“ ili „Kozak“, o kome je zabeleženo da je bio opak i surov u odbrani manastirskog dobra. Iguman Nastasije je, zajedno sa Karađorđem, organizovao hajdučke čete i napadao Turke. Vojvoda Antonije Pljakić je 1813. godine poklonio manastiru jedno Jevanđelje koje je 1851. obnovio njegov sin Konstantin, ađutant kneza Aleksandra Karađorđevića.

Tokom 19. veka Ljubostinja uživa veliku naklonost dinastije Obrenović. Devetnaesti vek u manastiru obeležila je i uprava petorice preduzetnih igumana (Arsenija, Melentija, Janićija, Danila i Venijamina), koji su od porušene i opljačkane svetinje ponovo izgradili jedan od pet najbogatijih manastira u državi. U vreme kneza Miloša i igumana Arsenija, Ljubostinja je obnovljena, a u porti je izgrađen konak, danas poznat kao Milošev konak. Tada je u šumi blizu manastira pronađen stari amvon na kome je bio ugraviran nemanjićki dvoglavi orao. Amvon se danas nalazi u naosu manastira. Iguman Arsenije izgradio je i vodenicu, a 1822. podigao je ikonostas uz pomoć popa Nikifora.

Arhimandrit Meletije (upravljao manastirom od 1835. do 1842.) je manastiru obezbedio obradivu i plodnu zemlju za njive i pašnjake, oko porte je započeo izgradnju zaštitnog zida, a crkvu pokrio ćeramidom. Leta 1839. organizovan je prenos moštiju Stefana Prvovenčanog iz Kalenića u Studenicu, te su kraljeve mošti prenoćile u Ljubostinji. Za vreme igumana Janićija manastir doživljava vrhunac prosperiteta. Arhimandrit Janićije između 1850. i 1851. zida zvonaru, pomoćne zgrade, kuhinju, štale i vodenicu. U dva navrata, 1848. i 1851. hram je rekonstruisan. Između 1866. i 1870, akademski slikar Nikola Marković, oslikao je ikonostas. Zasluga igumana Danila koji je od 1871. do 1875. upravljao manastirom bili su šljivici i vinogradi koje je zasadio.

Austrougarski putopisac i arheolog, Feliks Kanic, posetio je Ljubostinju 1888. i tom prilikom, otkrio je tri skeleta pripadnika dinastije Nemanjića. Mihailo Valtrović je 1903. obavio prva stručna iskopavanja i istraživanja oko manastira. Kada je otvorio sarkofag, video je Milicu u skromnoj monaškoj odori, telo joj je bilo netruležno, a lice i dalje identično onom na freskama. Tada je i kanonizovana. Srpska pravoslavna crkva Prepodobnu Evgeniju slavi 1. avgusta. Iguman Sevastijan Putnik je ostavio zapise o grobovima. Putnik beleži da su u jednoj maloj škrinji na sarkofagu čuvani delovi rebara srpskih patrijaraha Danila i Nikodima i Svetog Prohora Pčinjskog. Arheološkinja Mirjana Ljubinković otkrila je 1966. godine 32 groba unutar i oko crkve, što svedoči o značaju koji hram ima kao svojevrsna spomen kosturnica monaha i srpskih vitezova postradalih u boju na Kosovu.

Kraljica Draga Obrenović 1902. godine poklonila je manastiru dva velika mesingana predoltarska čiraka, koja su oduzeta od Austrougara za vreme rata. Povodom proslavljanja petstogodišnjice Kosovske bitke, kralj Aleksandar Obrenović posetio je Kruševac i obišao manastir Ljubostinju 17. juna. Tu ga je dočekala iskićena kapija i na njoj stih „zadužbina knegnje Milice u naručje prima srpstva zrnce“. Kralj je tada manastiru poklonio pozlaćen krst.

Juna 1904. Ljubostinju je posetio kralj Petar I Karađorđević, pošto je prethodno otkrio Spomenik kosovskim junacima i prisustvovao osvećenju Crkve Svetog Đorđa. Tokom austrougarske okupacije manastir je služio kao logor. U crkvi, konacima i tavanima bili su smešteni zarobljeni Italijani i Srbi, koji su svakodnevno bili gonjeni na krčenje manastirske šume. Austrijanci su potpuno opljačali svetinju. Godine 1937. Ljubostinja postaje ženski manasitir. Prva igumanija bila je mati Sara. Veliku pomoć u upravljanju manastirom pružio joj je duhovnik Nikon. Njegov najveći doprinos je izgradnja Novog konaka, tada najlepšeg u Jugoslaviji. Tokom Drugog svetskog rata u manastiru par godina boravi monah Jakov, poznatiji kao Jakov Tumanski. Mati Sara uživala je veliku podršku i naklonost vladike Nikolaja Velimirovića, koji je u Ljubostinji proveo osamnaest meseci u kućnom pritvoru. Šezdeset godina kasnije, Jevrejka Ela Trifunović Nojhaus svedočila je da je nju i njenu majku vladika spasao sigurne smrti, zbrinuvši ih u Ljubostinji.

Nakon Drugog svetskog rata manastir je pretrpeo veliku štetu. Ljubostinji je tada oduzeto više od 1.400 hektara šume i obradivog zemljišta. Kasnije je imovina manastiru vraćena. Godine 1979. Ljubostinja postaje spomenik kulture od izuzetnog značaja sa najvišim stepenom zaštite Republike Srbije. Monahinje neguju tradiciju pčelarstva, proizvodnje vina i meda. U porti se održavaju narodni sabori na Preobraženje i Veliku Gospojinu, kao i manifestacija Jefimijini dani.

Ognjen Milićević