Manastir Lešje Hram Pokrova Presvete Bogorodice

– Tajna epohe koju je zemlja krila –

Na desetak kilometara od Paraćina, na obroncima planine Baba, nalazi se manastir Lešje posvećen prazniku Pokrova Presvete Bogorodice. Ime je, po predanju, dobio po leskovoj šumi u podnožju planine Baba kod Paraćina, koja se naslanja na Rtanj. U vreme Stefana Nemanje ovaj predeo se u istorijskim izvorima naziva „Pustinja nad pustinjama“ i „Leštijanska pustinja“ jer je ovaj kraj od davnina bio naseljen pustinožiteljima (monasima) koji su se na ovom mestu podvizavali. Po narodnom verovanju, naziv sela Lešja potiče od leševa monaha i žitelja ovog mesta koje su Turci ubili sredinom 16. veka.

Po jednom predanju, nekada je Pomoravlje bilo pod „Belim morem“, kojim su plovile lađe, gde se, kako legenda kaže, i danas nalaze alke za vezivanje. Nedaleko od manastira, na severozapadnoj strani planine Baba pronađena je gradina (utvrđeni grad), podignuta na prelazu iz bronzanog u starije gvozdeno doba, između 1200. i 800. godine pre nove ere. Tu su pronađeni materijali karakteristični za specifičnu kulturu poznatu u svetskoj nauci kao Paraćinska kulturna grupa. Na terasi Čurčar, koja se spušta od Babe prema Lešju, nalazilo se naselje iz starijeg gvozdenog doba, zasnovano između 800. i 400. godine pre nove ere. Ovde se živelo i u mlađem gvozdenom dobu od 400. godine p. n. e do prelaza iz stare u novu eru. U mestu Atište nađena je ostava sa 7 srebrnih novčića iz Dirahiona (današnjeg Skadra), koji su kovani od 400. godine p. n. e. Ime planine Baba najverovatnije potiče od paganskog rusko- slovenskog kulta ove boginje, koji je stariji od pojave hrišćanstva.

Rimski put duž desne obale Velike Morave od Beograda do Niša izgrađen je 33-34. godine u vreme vladavine cara Tiberija. Duž puta podignute su putničko- poštanske stanice sa tvrđavicama (kastelima) Horreum Margi kod Ćuprije, Sarmates kod Paraćina, Mutatio Ad Octavium kod Jagodine. Ovaj predeo je u antici bio vrlo značajno čvorište puteva. Najstariji novčić nađen je u ruševinama Sarmatesa, koje je ime dobilo po plemenu Sarmata ,naseljenih na području Podunavlja. Kod utvrđenja Petrus, između Lešja i Donje Mutnice, nedaleko od Paraćina, Feliks Kanic je krajem 19. veka pronašao prilično očuvane ostatke velikog kastela (odbrambene kule) građenog od kamena i opeke.

Na drugom arheološkom lokalitetu koji se nalazi na oko 12 kilometara od manastira Lešja, „Petrusu više Popovca“, utvrđeno je da su prve ljudske zajednice ovo mesto naselile u toku prelaza iz bronzanog u starije gvozdeno doba, od 800. do 400. godine p. n. e. Ostava sa 32 srebrna i bakarna rimska novčića pronađena je na imanju Zorana Radosavljevića u ataru Popovca, nedaleko od manastira. Ovaj nalaz je izuzetno značajan za dokumentovanje datuma podizanja utvrde poznate kao „grad Petrus na rečici Crnici“, severoistočno od Paraćina, kako ga je nazvao istoričar i akademik prof. dr Rade Mihaljčić u članku „Gde se nalazio grad Petrus“. Ostava sadrži novčiće iz trećeg veka, od cara Gordijana III do Voluzijana. Ostava je ukopana u vreme upada Gota i sarmatskog plemena Jaziga (koji su živeli na području današnje Bačke i Banata), 253. godine. Tada je nastupio prelomni trenutak u viševekovnom relativno bezbrižnom životu u Pomoravlju jer je izvršen premeštaj stanovništva u planinsko zaleđe, gde su na dominantnim uzvišenjima podizana utvrđenja, kao pribežišta ljudi, stoke i drugog imetka tokom nemirnih perioda. Na prelazu iz poznorimskog u ranovizantijski period bio je napušten i Petrus kod Popovca ali je brigom romejskih careva obnovljen.

Obnovu je u petom veku pokrenuo car Teodosije II, nastavio Anastasije I, a osobito pospešio Justinijan I, koji je obnovio i kastel u Sarmatesu. Nakon zlatnog perioda pod Justinijanom, Petrus više Popovca je definitivno porušen. U 10. i 11. veku obnavljaju ga Sloveni. Tokom zaštitnih radova 1963/5. na lokalitetu Sarmates (pod ovim imenom možda treba podrazumevati upravo Petrus kod Popovca jer on nije bio poznat antičkim hroničarima pod ovim imenom) otkriveni su temelji jednobrodne crkvice, koja je, prema procenama arheologa, izgrađena između petog i sedmog veka. Crkva je verovatno imala status okružne bogomolje unutar ovdašnje crkvene zajednice i bila je parohijalni (eparhijski) centar. Kao takva nosila je naziv „Parakine“, pa otuda naziv Parakina, Parakin, odnosno Paraćin. Kako tvrdi Feliks Kanic, „Petrus kod Popovca“ nastao je u antičko doba, a grad „Petrus na Babi“, čije se nalazište nalazi u neposrednoj blizini manastira Lešja, u srednjem veku. Ipak, postoje pouzdani podaci da se na oba mesta živelo u kontinuitetu od najstarijih vremena.

Tokom 11. veka, kada je uspostavljena Ohridska arhiepiskopija, ova oblast pripadala je dijecezi Moraviskos. Stefan Nemanja našao je utočište u „Pustinji nad pustinjama“ nakon poraza u bici na Moravi 1190. od cara Isaka II Anđela. O boravku Stefana Nemanje u ovom kraju svedoče predanja. U jednom selu nedaleko od Lešja možda se nalazila njegova privremena prestonica. Na nekropoli (grobnici) u Lešju pronađen je novac kralja Uroša I Nemanjića (1243- 1276). Kraljevi Dragutin i Milutin na ove prostore doveli su rudare Sase, koji su otvarali rudnike srebra i zlata. U vreme kralja Milutina ustanovljena je Braničevska eparhija.Prva svetinja koja se pominje u izvorima je manastir Matere Božije pod Petrusom na Babi kraj sela Lešja.

Petrus na Babi podigao je vlastelin cara Dušana Silnog (1331- 1355) župan Vukoslav, tada najmoćniji i najbogatiji velmoža na ovom krajištu između 1345. i 1346. godine, nakon što je ovu oblast dobio na upravu od cara Dušana. Vrlo verovatno da je i pre župan Vukoslav boravio u ovoj oblasti kao vlastelin. On je podigao crkvu u selu Lešju i posvećetio je Presvetoj Bogorodici Blagodateljnici oko 1360. Na tom mestu hram je postojao dosta ranije, čemu u prilog govori činjenica da su, u toku arheoloških istraživanja, ispod ostataka manastira Pokrova Presvete Bogorodice u Lešju, pronađeni ostaci starije crkvine sa polukružnom apsidom. Arheolozi su na istom mestu otkrili ostatake još jedne crkve. Neki istraživači tvrde da to nisu temelji dve, već tri svetinje.

Kraj oko planina Rtnja i Babe, privlačio je isihaste, koji su vodili asketski život i neprestano primenjivali Isusovu molitvu. I car Dušan je bio poštovalac isihazma, te je išao da se sretne sa Grigorijem Palamom, jednim od najistaknutijih bogoslova tog vremena, koji je ustao u odbranu isihasta nakon jakog otpora iz redova pojedinih teologa (vodio je raspravu sa Varlamom Kalabrijskim koji ga je optužio za jeres). Progonjeni isihasti su se nastanjivali u Petruškoj oblasti, i zato je ona ostala poznata pod nazivom „Pustinja nad pustinjama“ ili „Leštijanska pustinja“. Iz povelje cara Uroša Nejakog (1355- 1317) saznajemo da je 1360. župan Vukoslav, zajedno sa sinovima Crepom i Držmanom (u monaštvu Dionisije) priložio hram manastiru Hilandaru.

Krajišta su u srednjem veku imala posebna zaduženja koja su se odnosila na odbranu granice. Dušanov zakonik kažnjavao je krajišku vlastelu koja olako dopušta upad pljačkaša u zemlju i ne oduzima im plen. Petrusko krajište imalo je važnu odbrambenu ulogu i bilo je jedno od najnemirnijih i najugroženijih područja srpske države. Krajiška sela bila su prva na udaru osmanlijske vojske, koja ih je često pljačkala. Po predanju, Petrus je, kao pogranično utvrđenje, upozoravao signalima kneza Lazara o upadima osmanskih pljačkaških četa. Naime, u Petrusu je paljena velika vatra, koja se videla u Lešju kod manastira Presvete Bogorodice. Tu je odmah paljena druga velika vatra koja se videla u utvrđenom Stalaću. Tada bi vojna posada u Stalaću palila vatru na vrhu kule Todora od Stalaća, koja se videla u Kruševcu, što je bio znak za opasnost. Drugo sačuvano predanje kaže da je Petrusom vladao legendarni Pavle Orlović, koji je iz njega krenuo sa svojim odredima u Kosovski boj. Pored manastira i danas postoji Kula koju meštani Lešja nazivaju Kula Orlovića Pavla.

Godine 1375, Starac Dionisije, sin župana Vukoslava, priložio je Lavri Svetog Atanasija na Svetoj Gori selo Mutnicu Gornju, Petru Gornju i Parakinov brod. Dionisije je tada boravio u manastiru Pokrova Presvete Bogorodice, a njegov brat Crep sišao je u tvrđavu Petrus iznad Popovca, koja je tada postala novo vojno- upravno središte. Tu je Kanic pronašao građevine koje bi mogle da predstavljaju dvor, privredne objekte i pridvorsku crkvu. Crep je najkasnije do 1380. godine, kada se na Dubravnici zbio prvi veći sukob Srba i Turaka posle Maričke bitke, preneo sedište oblasti u Petrus iznad Popovca. Na Petrusu na Babi nije više bilo vojske jer je postao manastirski posed. Još jedna legenda nastala u doba nakon Kosovskog boja navodi lukavstvo zapovednika tvrđave Petrus, koji je nakon Kosovske bitke spasio grad od Osmanlija. On je u tvrđavi okupio svoje konjanike i zapovedio da se njihovim konjima okrenu potkovice, nakon čega je sa svim stanovnicima izašao iz grada. Kada su Osmanlije stigle do Petrusa, uočili su veliki broj tragova koji su vodili ka tvrđavi i zaključili da je došlo u pomoć veliko pojačanje, zbog čega su odustali od napada i povukli se.

Nakon Kosovskog boja, Crep Vukoslavić, koga knez Lazar u povelji naziva „bratom“, ne pominje se više u istorijskim izvorima (verovatno je poginuo u bici). Od tada ovim krajem upravlja monahinja Jevgenija (kneginja Milica) zajedno sa sinom Stefanom, a kasnije despot Đurađ Branković. U manastiru Pokrova Presvete Bogorodice u Lešju je 1412. godine, po zapovesti despota Stefana, jeromonah Jovan prepisao Panegirik. Pretpostavlja se da je ovaj zbornik slova (govora) crkvenih otaca rađen za despotovu ličnu biblioteku. Ova crkvena knjiga je kasnije dospela u svetogorski manastir Svetog Pavla.

Sledeći pomen manastira Lešja i Venedikta Crepovića (Crepovog sina), tadašnjeg igumana, nalazimo u zapisima iz 1426. godine, u kojima stoji da je inok Jakov za popa Venedikta preveo sa grčkog Šestodnev Jovana Zlatoustog, u slavu Božiju i „Prečiste Matere Božije Leštijanske“. Venedikt je tada preveo i prepisao knjigu „Beseda Jovana Zlatoustog“. On je bio u delegaciji, koju je despot Đurađ odredio 1452. godine da od turskog sultana izmoli mošti Svetog apostola i jevanđeliste Luke. Povorka sa moštima pristigla je u Smederevo početkom 1453. Venedikt se, posle propasti Despotovine 1459. sklonio u svetogorski manastir Svetog Pavla, gde je i umro.

Prema predanju i sačuvanim spisima, sasvim je jasno da je manastir Lešje bio duhovni centar u drugoj polovini 14. i prvoj polovini 15. veka. Više puta je spaljivan i poharan za vreme turske vladavine i vremenom je pao u zaborav. Ne zna se sa sigurnošću kada je manastir zapusteo. Poslednji put pominje se u turskim popisima sa kraja 16. veka.

Meštanin sela Lešja Živan Marković, tokom Prvog svetskog rata, pao je u zarobljeništvo. Svakog dana se molio Bogu i zakleo se da će, ako se živ vrati kući, u znak zahvalnosti sagraditi crkvu. Tako je i bilo. Po povratku u Lešje, Živanu se u snu ukazala Presveta Bogorodica i rekla mu gde se nalaze temelji crkve koja je odavno bila u ruševinama. Marković je na otkrivenim temeljima nekadašnje bogomolje, na njenom oltarskom delu, podigao malu crkvu od kamena, i pokrio je limom. Ona je postojala do 2004, a na njenom mestu izgrađen je današnji hram Pokrova Presvete Bogorodice, blagoslovom tadašnjeg Episkopa braničevskog Gospodina dr Ignjatija Midića. Episkop Ignjatije osveštao je manastir 2005. Hram je trikonhosne osnove i predstavlja najstariji sakralni građevinski tip Moravske škole u Pomoravlju. Crkva je sagrađena od sige, prirodnog, dekorativnog kamena. Hramu je dodata priprata, obnovljena je Kula koju meštani zovu Kula Pavla Orlovića, po imenu barjaktara kneza Lazara. Kula služi kao zvonik u kome se nalazi 10 zvona, od kojih su 9 livena u Rusiji.

U manastiru se poštuju stroga pravila prema najstarijem, Jerusalimskom tipiku, kojeg je napisao Sveti Sava Osvećeni. U Lešju se čuvaju mošti Svetog Flavijana Kartaginskog iz trećeg veka. Pre dolaska u Srbiju, od 12. veka čuvale su se u crkvi Svete Marije u Sankt Petersburgu. U manastirskoj riznici čuvaju se čestice Časnog Krsta Gospodnjeg, delić moštiju jednog od 40 Sevastijskih mučenika, epitrahilj Svetog Jovana Šangajskog i rasa velikog podvižnika Samsona (Siversa). U časnu trpezu je ugrađen deo moštiju Svetog kneza Lazara. U porti se nalaze dva lekovita izvora, koja se koriste prilikom obreda krštenja. U unutrašnjosti hrama nalazi se celivajuća ikona Pokrova Presvete Bogorodice.
Praznik Pokrova Presvete Bogorodice manastir slavi najverovatnije od 15. veka, kada je iguman bio sin Crepa Vukoslavića, Venedikt, koji je boravio i održavao veze sa Svetom Gorom. Manastirska slava hrama je Sabor svih svetih iscelitelja i besrebrenika.

Kraj manastira podignuta je crkva posvećena Svim svetim besrebrenicima koju je osveštao Episkop kruševački Gospodin dr David Perović i hram Svetog Jovana Bogoslova.

Manastir Lešje jedan je od najsvetijih mesta u Srbiji. Brojni posetioci svedoče o miru kakav nisu mogli da dožive ni na jednom drugom mestu. Mnogi sveštenici koji dolaze iz Rusije, Rumunije i Grčke tvrde da je graditeljski stil Lešja simbioza stilova svih pravoslavnih svetinja- ruskih, rumunskih, grčkih i srpskih.

Manastir Pokrova Presvete Bogorodice u Lešju spomenik je kulture od velikog značaja, pod zaštitom je Republike Srbije u sklopu spomeničke celine Petruska oblast i pripada Eparhiji kruševačkoj.
Ognjen Milićević